با محور «عدالت رسانه‌ای» و نگاه تازه به ایران؛
«واقعیت» این‌بار زودتر از موعد سر‌رسید. جنگ ۱۲روزه و تحولات منطقه نه‌تنها تیتر رسانه‌ها، که انگیزه اصلی بسیاری از مستندسازان شد. گروه‌های متعددی از سراسر کشور، بی‌آنکه منتظر اعلام رسمی باشند، دوربین به‌دست گرفتند تا واقعیت را از نزدیک ثبت کنند. همین شور و شتاب باعث شد سیل آثار تازه، خیلی‌زود به دبیرخانه جشنواره برسد.
زارع‌زاده در گفت‌و‌گو با جام‌جم از همان‌روز‌های نخست یاد می‌کند: ما در شبکه، شاهد نوعی هم‌افزایی طبیعی بین مستندسازان بودیم. جنگ ۱۲روزه باعث شد بسیاری از آنها به‌صورت خودجوش شروع به‌کار کنند. وقتی اولین مجموعه‌آثار رسید، دیدیم که حجم تولید به‌قدری بالاست که اگر بخواهیم طبق تقویم قبلی پیش برویم، ناچار می‌شویم بخشی از آثار را نادیده بگیریم. این در شان جشنواره نبود.
او با تاکید بر اینکه جشنواره تلویزیونی مستند، صرفا یک رویداد نمایشی نیست بلکه آینه‌ای از واکنش مستندسازان به واقعیت روز جامعه است، ادامه می‌دهد: ما نمی‌توانیم نسبت به زمان بی‌تفاوت باشیم. وقتی اتفاقی مثل جنگ ۱۲روزه رخ می‌دهد و بخش زیادی از مستندسازان درگیر روایت آن می‌شوند، طبیعتا جشنواره هم باید خودش را با این واقعیت تطبیق دهد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم مهلت ارسال آثار را تمدید و زمان آغاز پخش تلویزیونی را به تعویق بیندازیم تا مستندسازان فرصت کامل برای تدوین و تکمیل آثارشان را داشته باشند.
این تصمیم، تنها یک تغییر فنی نبود؛ بلکه نوعی انعطاف فرهنگی محسوب می‌شد که به‌گفته زارع‌زاده، «نشانه پویایی جشنواره» است. او توضیح می‌دهد:ی «اگر جشنواره‌ها بخواهند زنده بمانند، باید گوش‌شان به صدای جامعه باشد. ما نمی‌توانیم در اتاق‌های دربسته بنشینیم و زمان را از واقعیت جدا کنیم. مستندسازان ما در میدان هستند و جشنواره باید همراه میدان حرکت کند، نه جلوتر و نه عقب‌تر.»
تمرکززدایی فرهنگی؛ صدای شهرستان‌ها در تلویزیون
یکی از کلیدواژه‌هایی که در گفت‌و‌گو با حسین زارع‌زاده بار‌ها تکرار می‌شود، «عدالت فرهنگی» است؛ مفهومی که به‌گفته او، صرفا یک شعار اداری نیست، بلکه تبدیل به ماموریتی جدی برای شبکه مستند و جشنواره تلویزیونی مستند شده است.
زارع‌زاده با اشاره به سند تحول رسانه‌ملی توضیح می‌دهد: «در سند تحول صداوسیما بر عدالت‌گستری فرهنگی تاکید ویژه‌ای شده است. ما در شبکه مستند وظیفه داریم این تاکید را به عمل تبدیل کنیم. یکی از نمودهایش همین تمرکززدایی از پایتخت است. در دوره‌های گذشته، اختتامیه جشنواره را در شهر‌هایی مثل کاشان و همدان برگزار کردیم و امسال هم به همین روال، مراسم پایانی را در یکی از شهرستان‌ها خواهیم داشت.».
اما به گفته او، تمرکززدایی فقط در محل برگزاری خلاصه نمی‌شود؛ بلکه به درون محتوا و موضوع مستند‌ها نیز سرایت کرده است. زارع‌زاده ادامه می‌دهد: «وقتی می‌گوییم تمرکززدایی، منظورمان فقط جابه‌جایی جغرافیایی نیست. ما می‌خواهیم در محتوای جشنواره نیز عدالت فرهنگی را جاری کنیم. یعنی مستند‌هایی را برجسته کنیم که روایتگر ایرانِ کمتر‌دیده‌شده باشند؛ از جنوب شرقی تا شمال غربی کشور، از روستا‌های مرزی تا شهر‌های کوچک صنعتی. بسیاری از این مناطق، قهرمانان بی‌نام‌ونشانی دارند که تاکنون در قاب تلویزیون کمتر دیده شده‌اند. در جشنواره‌های گذشته، وقتی اختتامیه را در همدان یا کاشان برگزار کردیم، دیدیم که چه تاثیر مثبتی بر فضای فرهنگی آن شهر‌ها داشت.
مردم استقبال کردند، دانشجویان هنر درگیر شدند و حتی گروه‌های محلی شروع به ساخت مستند کردند. همین نشان می‌دهد که تمرکززدایی فرهنگی فقط یک تصمیم مدیریتی نیست، بلکه فرآیندی زنده و مردمی است.»
سه بخش ویژه برای ایران، محیط‌زیست و تولید ملی
در نهمین دوره جشنواره تلویزیونی مستند، موضوعات محوری به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که تصویر کاملی از جامعه امروز ایران را به نمایش بگذارند؛ از دغدغه‌های هویتی گرفته تا چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی. به‌گفته حسین زارع‌زاده، امسال جشنواره سه بخش ویژه دارد که هریک، بازتابی از یکی از اولویت‌های فرهنگی و اجتماعی کشورند: «ایران عزیز»، «محیط‌زیست و تنوع زیستی» و «تولید ملی».
زارع‌زاده در گفت‌و‌گو با جام‌جم توضیح می‌دهد: در بخش ایران عزیز، مستند‌هایی به نمایش درمی‌آیند که هویت ملی، مردم‌شناسی، اقوام، زبان‌ها و آیین‌های بومی را کاوش می‌کنند. هدف، ارائه چهره‌ای تازه از ایران واقعی است؛ کشوری رنگارنگ، چندصدایی و پویا که هر قوم و فرهنگی در آن جایگاه ویژه خود را می‌یابد.
در حوزه محیط‌زیست و تنوع زیستی، آثاری داوری می‌شوند که حیات‌وحش، منابع طبیعی و اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر کشور را بررسی می‌کنند؛ بخشی که همواره از محبوب‌ترین‌هاست، زیرا مخاطبان شبکه مستند عمیقا به طبیعت ایران علاقه‌مندند.
بخش سوم، تولید ملی، به روایت کوشش‌های کارآفرینان، کارگران و صنعتگران ایرانی می‌پردازد؛ فیلم‌هایی که امید و خودباوری را در جامعه زنده می‌کنند.
او یادآور می‌شود که انتخاب این سه محور از دل نیاز‌های امروز جامعه بیرون آمده است: «سال گذشته بخش ویژه ما مقاومت بود که با استقبال بالایی روبه‌رو شد، اما امسال با توجه به شرایط کشور، احساس کردیم باید نگاه جشنواره را به مسائل زیربنایی‌تر ببریم. بخش محیط‌زیست از آن جهت مهم است که مسأله آب، تنوع‌زیستی و تغییرات اقلیمی امروز دغدغه ملی شده است. از طرف دیگر، بخش تولید ملی در راستای تأکید سیاست‌های کلان کشور بر حمایت از تولید داخلی شکل گرفته تا مستندسازان روایتگر امید و تلاش در عرصه اقتصادی باشند.»
جزئیات نحوه پخش آثار؛ از فرم ثبت‌نام تا رأی مردم
یکی از ویژگی‌های متمایز جشنواره تلویزیونی مستند، پخش آثار از قاب رسانه‌ملی و مشارکت مستقیم مردم در فرآیند داوری است؛ امکانی که عملا این جشنواره را به بزرگ‌ترین رویداد تلویزیونی مستندسازی کشور تبدیل کرده است.
حسین زارع‌زاده، دبیر جشنواره، درباره جزئیات این روند می‌گوید: «هر تهیه‌کننده یا سازمان تولیدکننده، هنگام ثبت‌نام در جشنواره، فرمی را تکمیل می‌کند که در آن اجازه پخش محدود آثار در ایام جشنواره به شبکه مستند داده می‌شود. طبق این توافق، هر مستند می‌تواند تا سه بار از تلویزیون پخش شود. این مجوز، صرفا برای ایام برگزاری جشنواره معتبر است و پس از پایان آن، حقوق پخش به تهیه‌کننده بازمی‌گردد.»
به گفته او، این سازوکار نه‌تنها شفافیت حقوقی را تضمین می‌کند، بلکه باعث اعتماد بیشتر مستندسازان نیز شده است: «در سال‌های گذشته، برخی فیلمسازان نگران بودند که پس از پخش تلویزیونی، دیگر نتوانند از اثرشان در فستیوال‌های دیگر استفاده کنند. ما تلاش کردیم این نگرانی را برطرف کنیم. جشنواره تلویزیونی مستند در چارچوبی روشن فعالیت می‌کند و حقوق تهیه‌کننده و کارگردان کاملا محفوظ است.».
اما بخش جذاب ماجرا، حضور مستقیم مردم در فرآیند داوری است. زارع‌زاده با اشاره به تجربه موفق سال‌های گذشته توضیح می‌دهد: «همزمان با پخش هر مستند از شبکه، همان اثر روی سایت شبکه مستند هم قرار می‌گیرد. بینندگان می‌توانند آن را تماشا کنند، دیدگاه خود را بنویسند و از طریق سامانه پیامک یا فرم آنلاین به اثر رأی دهند. مجموع این آرا همراه با ارزیابی تخصصی داوران، بر نتایج نهایی اثرگذار است. در دوره پیشین چندصدهزار پیامک از سوی مخاطبان دریافت کردیم که نشان‌دهنده استقبال گسترده مردم و اعتبار مردمی جشنواره است.»
تلویزیون؛ خانه مستند‌های مردم
زارع‌زاده با اشاره به مأموریت رسانه‌ملی می‌گوید: «ما می‌خواهیم تلویزیون خانه مستند‌های مردم باشد. هر فیلمی که حقیقت را روایت کند، جایی در شبکه مستند دارد، چه مستند‌های تولید حرفه‌ای باشند و چه آثار مستندسازان جوان از شهرستان‌ها؛ مهم این است که روایت صادقانه‌ای از واقعیت ارائه دهند. پخش تلویزیونی این آثار به آنها جان تازه‌ای می‌دهد، چون صدای‌شان را به گوش میلیون‌ها نفر می‌رساند.»
به این ترتیب، جشنواره تلویزیونی مستند نه‌فقط عرصه‌ای برای رقابت فیلم‌ها، بلکه میدانی برای گفت‌وگوی مستقیم میان سازندگان و مخاطبان است؛ گفت‌وگویی که هر سال گسترده‌تر می‌شود و به‌تدریج سیمای تازه‌ای از مستندسازی ایرانی در قاب تلویزیون ترسیم می‌کند.
انتخاب شهر میزبان؛ اختتامیه در مسیر تمرکززدایی
یکی دیگر از بخش‌های جذاب جشنواره امسال، برگزاری مراسم اختتامیه در یکی از شهرستان‌هاست؛ تصمیمی که در ادامه سیاست تمرکززدایی فرهنگی شبکه مستند گرفته شده است. زارع‌زاده دراین‌باره می‌گوید: «هنوز مکان برگزاری اختتامیه نهایی نشده و انتخاب بین دو شهر در دست بررسی قرار دارد. در حال بررسی امکانات فنی، زیرساختی و همکاری‌های محلی هستیم و ظرف ۱۰ روز آینده مکان دقیق مشخص می‌شود. هدف ما این است که هر دوره از جشنواره، به بهانه برگزاری مراسم پایانی، فرصت معرفی یکی از شهر‌های کشور را فراهم کند. در دوره‌های قبل، کاشان و همدان میزبان ما بودند و تجربه بسیار موفقی رقم خورد. امسال هم تلاش می‌کنیم این روند ادامه پیدا کند.»
زارع‌زاده تأکید می‌کند که برگزاری اختتامیه در شهرستان‌ها تنها یک جابه‌جایی مکانی نیست، بلکه حرکتی فرهنگی برای معرفی ظرفیت‌های محلی و توجه به استعداد‌های بومی در حوزه مستندسازی است: «وقتی جشنواره‌ای در یک شهر برگزار می‌شود، رسانه‌های محلی جان می‌گیرند، دانشگاه‌ها و انجمن‌های فیلمسازی دست به کار می‌شوند و جوانان مشتاق، نخستین گام‌های‌شان را در فضای حرفه‌ای مستندسازی برمی‌دارند. این دقیقا همان عدالت فرهنگی است که در سند تحول صداوسیما بر آن تأکید شده؛ عدالتی که ما نه‌فقط در کلام، بلکه در عمل، یک‌به‌یک آن را به ثمر می‌رسانیم.»
افزایش چشمگیر مستند‌های جنگ ۱۲روزه
با وجود تغییرات در تقویم جشنواره و تأخیر در آغاز پخش، نهمین دوره جشنواره تلویزیونی مستند با استقبالی فراتر از انتظار روبه‌رو شده است. بسیاری از مستندسازان در روز‌های پس از جنگ ۱۲روزه به‌صورت خودجوش دست به کار شدند و آثار خود را به دبیرخانه جشنواره فرستادند.
حسین زارع‌زاده، دبیر جشنواره در گفت‌و‌گو با جام‌جم می‌گوید: «تاکنون تعداد قابل‌توجهی اثر درباره جنگ ۱۲روزه به دست‌مان رسیده است. این آثار از نقاط مختلف کشور ارسال شده‌اند؛ از تولیدات مستقل گرفته تا آثار مراکز استانی صداوسیما و گروه‌های مستندساز آزاد. با توجه به این استقبال، تصمیم گرفتیم مهلت ارسال آثار در بیشتر بخش‌ها را تا پایان آبان تمدید کنیم تا گروه‌هایی که هنوز در حال تدوین و تکمیل کارهای‌شان هستند فرصت شرکت پیدا کنند. البته در بخش مجموعه مستند، به‌دلیل حجم برنامه‌ریزی پخش، تقویم همانند گذشته باقی مانده و تمدید شامل آن نمی‌شود.»
به گفته زارع‌زاده، جنگ ۱۲روزه و بازتاب رسانه‌ای آن سبب شد تا جشنواره امسال حال‌وهوایی متفاوت پیدا کند: «در مدت کوتاهی بعد از این واقعه، موجی از تولید مستند در سراسر کشور شکل‌گرفت. این اتفاق نشان داد جامعه مستندسازی ما چقدر نسبت به مسائل ملی و انسانی حساس است. از مراکز استانی گرفته تا گروه‌های مستقل، همه تلاش کردند این رویداد را از زاویه‌ای انسانی، تحلیلی یا میدانی روایت کنند. همین امر باعث شد تعداد آثار مرتبط با این موضوع چندبرابر از دوره‌های گذشته بیشتر شود.»
او اضافه می‌کند: «درواقع، این مستند‌ها فقط روایت جنگ نیستند، بلکه بخشی از حافظه جمعی ملت ایران درباره ایستادگی، مظلومیت و حقیقت‌جویی به شمار می‌آیند. برای ما مهم بود که این صدا‌ها شنیده شود، به همین خاطر تصمیم گرفتیم زمان بیشتری برای ارسال و ثبت آثار در نظر بگیریم تا هیچ اثری پشت در نماند.»
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
شاهین بیانی در گفت‌و‌گو با جام‌جم آنلاین؛
ریشهیابی مشکلات حوزه بهداشت و درمان در گفت‌وگوی «جام‌جم» با عضو هیاترئیسه مجلس
