طبق دادهها از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۴) تاکنون میزان بارشها نسبت به سال گذشته ۸۸ درصد کاهش یافته و پیشبینیهای حاکی از این است که پاییز امسال با کاهش قابل توجه ریزشهای جوی به پایان خواهد رسید و امیدها به فعالیت سامانههای بارشی در فصل زمستان معطوف است.
میران بارش کشور تا ۱۰ آذر ماه امسال (دوشنبه هفته جاری) فقط ۵.۸میلیمتر بوده و در حال حاضر، برخی استانها همچون فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، یزد، هرمزگان، قم و خراسان رضوی تا ۱۰ آذر هیچ بارشی نداشتهاند. ورودی به مخازن سدها از ابتدای سال آبی جاری دو میلیارد و ۳۸۰ میلیون متر مکعب بوده که نسبت به سال گذشته، ۴۰ درصد کاهش یافته است. حجم مخازن سدها ۱۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب است که ۲۷ درصد نسبت به سال گذشته افت کرده است. پرشدگی کل سدهای کشور ۳۲ درصد است، اما این عدد در مورد سدهای تهران فقط ۹ درصد بوده که بخش قابل توجهی از آن به دلیل رسوب است.
آنچه وضعیت را پیچیدهتر کرده، ناترازی مزمن آب در ایران است؛ یعنی فاصله روبهافزایش بین مصرف و ظرفیت تجدیدپذیر منابع آبی. در چنین شرایطی، مدیریت آب دیگر صرفا یک مسأله زیستمحیطی نیست بلکه به یک مسأله اقتصادی و حکمرانی تبدیل شده است.
خشکسالیهای متوالی باعث کاهش ورودی سدها، افت بیسابقه آبهای زیرزمینی و افزایش شوری خاک در بسیاری از مناطق شده است. این مسأله بهطور مستقیم بخش کشاورزی را که حدود ۶۸درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص میدهد، تحت فشار قرار داده است. اصلاح اقتصاد آب در این شرایط به عنوان یکی از راهکارها مطرح میشود، یعنی آب نیز مانند هر کالای اقتصادی باید دارای ارزش، هزینه و قیمت باشد. در ایران با وجود کمبود شدید منابع، قیمتگذاری آب بهویژه در بخش کشاورزی باواقعیتهای اقتصادی فاصله زیادی دارد.آب ارزان موجب عدم اصلاح الگوی کشت در مناطق خشک شده و محصولات پرمصرف همچنان در مناطق کمآب تولید میشوند.این ناترازی موجب برداشت بیش از ظرفیت طبیعی آبهای زیرزمینی شده ودرنتیجه بسیاری از دشتهای کشور با فرونشست و بحرانهای برگشتناپذیر مواجه شدهاند.
در بخش شهری نیز با وجود افزایش مصرف، زیرساختهای فرسوده شبکه توزیع باعث هدررفت ۲۰ تا ۳۰ درصدی آب شده است. این سطح از تلفات، در شرایط کمآبی، یک هزینه ملی سنگین محسوب میشود. از سوی دیگر، صنایع آببر مانند فولاد و پتروشیمی عمدتا در مناطق کمآب مستقرند و هزینههای انتقال آب یا مصرف آب زیرزمینی فشار بیشتری بر منابع ایجاد کرده است. اقتصاد آب تأکید دارد که راهحل خشکسالی فقط در افزایش عرضه نیست بلکه باید مدیریت تقاضا و اصلاح الگوی مصرف در اولویت قرار گیرد. این اصلاحات شامل قیمتگذاری واقعیتر، حمایت از کشاورزی هوشمند و کممصرف، توسعه آبیاری نوین، محدودسازی برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی، تغییر محل استقرار صنایع، بازچرخانی آب و ارتقای بهرهوری در تمام بخشهاست. مثلا امروزه در بسیاری از کشورهای توسعهیافته، پساب به عنوان یک منبع حیاتی دیده میشود.
سالانه فاضلابی که در شهرهای دارای شبکه و تصفیهخانه جمعآوری و تصفیه میشود و به عنوان یک منبع ارزشمند در کشور قابل استفاده است. طبق آمارها در سال حدود یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب فاضلاب در کشور تولید میشود. از مجموع تصفیهخانههای موجود،حدود۵۰.۱درصد در کشاورزی مصرف میشود، ۳۷.۲درصد به آبهای سطحی تخلیه میشود، ۵.۸۸درصد برای فضای سبز و حدود ۵.۲۲درصد در صنعت استفاده میشود.
اقتصاد آب باید اصلاح شود
در این شرایط عباس علیآبادی، وزیر نیرو بر اصلاح اقتصاد صنعت آب تاکید دارد. او که دیروز در افتتاح بیستویکمین نمایشگاه بینالمللی صنعت آب ایران سخن میگفت، تاکید کرد:این نمایشگاه فرصتی است برای اقداماتی مانندکاهش مصرف و بازچرخانی آب که باید در بخش فناوری انجام شود. علیآبادی با بیان اینکه در تلاش هستیم اقتصاد صنعت آب را اصلاح کنیم تا زمینه جذب سرمایهگذاری فراهم شود، افزود: باوجود باران اندک، ذخیره قابلقبولی ایجاد شده و در هفتههای آینده وضعیت بهتر خواهد شد؛ البته جبران کمبود منابع آب کشور نیازمند بارش کافی ونرمال درمناطق مختلف کشور است.
بارشهای بیاثر برای سدهای تهران
براساس آمارها، بارشهای پاییزی استان تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از۹۶درصد کاهش یافته است. حجم کل مخازن سدهای استان تهران درحال حاضر ۱۷۰میلیون مترمکعب است، درحالی که این میزان در مدت مشابه سال آبی گذشته ۳۸۱ میلیون مترمکعب بود. سومین ماه فصل پاییز نیز با ثبت تنها۱.۷میلیمتر بارش آغاز شده و استان تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته وهمچنین متوسط بلندمدت به ترتیب با کاهش ۹۶.۵ و ۹۷.۸درصدی بارشها مواجه بوده است.
عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب کشور نیز میگوید: همه پیشبینیهای بدبینانه درباره کمبارشی در تهران محقق شده و حتی بارشهایی که حدود ۱۰ آذر پیشبینی میشد، بسیار کمرمق بوده و نتوانسته به تشکیل روانآب و ذخیره آب در مخازن سدها منجر شود. او ادامه داد: هرچند پیشبینیهایی وجود دارد که زمستان پیشرو بارشها نرمال باشد اما وقوع یک زمستاننرمال نمیتواندجبرانکننده کمبارشیهای انباشته سالهای گذشته باشد.به همین دلیل،مجبور به اعمال سناریوهای بدبینانه برای مدیریت مصرف آب درماههای باقیمانده سال آبی،بهویژه ماههای مربوط به سال۱۴۰۵هستیم. بزرگزاده تأکید کرد: گزینه اصلی درمدیریت آب، اعمال مدیریت مصرف از طریق فرهنگسازی،نصب کاهندهها و مشارکت مردمی است.
بارورسازی ابرها در تهران و ۳ منطقه کشور
محمدمهدی جوادیانزاده، رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی نیز از اجرای عملیات بارورسازی در چهار منطقه کشور خبر داد و گفت: اکنون در شمالشرق (استانهای خراسان)، شمالغرب (حوضه آبریز دریاچه ارومیه)، غرب (زایندهرود و کوهرنگ) و تهران، عملیات در حال انجام است. همچنین در استانهای مرکزی و بوشهر نیز بارورسازی با پهپاد در حال اجراست. او تصریح کرد: آنچه انجام میدهیم، تشدید بارش در سامانههای مساعد بارشی است؛ نه ایجاد یک سامانه مستقل. عملیات بارورسازی باید روی ارتفاعات انجام شود.
کمبارشیهای سالجاری بحران کمآبی را تشدید کرده که این موضوع به امنیت غذایی نیز گره خورده است. آب نهاده اصلی تولید محصولات کشاورزی است اما برخلاف سایر نهادهها، نمیتوان آن را با سرمایهگذاری تولید کرد. با اینحال در کشور خشک و نیمهخشک ما، با افزایش جمعیت و فعالیتهای اقتصادی، مصارف آب بهشدت بالا رفته و برای حفظ امنیت غذایی، از منابع آب تجدیدناپذیر برداشت میشود. در این شرایط یکی از عرصههای مغفولمانده بحث اقتصاد آب است. البته وزیر نیرو تیرماه امسال گفته بود: اقتصاد آب و همچنین قیمت آن باید مورد بازنگری قرار گیرد، در غیر این صورت استفاده از فناوری نیز حاصل نمیشود. باید طرحهای صنعت آب و برق بهصورت اقتصادی به مرحله اجرا برسند و آب حاصل شده از طرحها و پروژههای صنعت آب کشور به قیمت مناسب در اختیار مصرفکننده اعم از کشاورزی و صنعت قرار گیرد.با تشدید بحران کمآبی در کشور، بارها گفته شده که برنامهای جامع و راهبردی طراحی شده تا با تمرکز بر اصلاحات ساختاری، تقویت زیرساختهای آبی و افزایش بهرهوری، بازچرخانی پساب و توسعه آبشیرینکنها، پایداری منابع آب را تضمین کند. برنامهای که هدف اصلی آن رفع ناترازی ۱۵ میلیارد مترمکعبی آب است اما اجرای این برنامه خیلی کُند است، درحالیکه بحران آب از وضعیت هشدار گذر کرده است.
درنهایت،اگرچه خشکسالی پدیدهای اقلیمیاستامابحران آب درایران ناشی ازمدیریتنامتوازن،یارانههایپنهان و قیمتگذاری نادرست است. اقتصاد آب میگوید تا زمانی که حاکمیت هزینه واقعی آب را نبیند و مصرفکننده نیز ارزش واقعی آب را حس نکند، چرخه ناترازی ادامه خواهد داشت. پایداری منابع آبی کشور نیازمند اصلاحات عمیق، تصمیمات سخت و مشارکت عمومی است؛ درغیراین صورت،خشکسالی ازیک چالش طبیعی به یک بحران اقتصادی وامنیتی تبدیل خواهدشد.
واردات آب در دستور کار قرار گرفت
وزیر نیرو دیروز در جمع خبرنگاران اعلام کرد که واردات آب به صورت مجازی و حقیقی در دستور کار دولت است. درخصوص بحث مجازی یعنی واردات محصولات آبدار و جلوگیری از صادرات آنها مسأله بعدی دریافت سهم حق آبههاست؛ ما آب مازاد را میتوانیم تهیه کنیم و مذاکراتی را داشتیم. او افزود: در برنامهریزیهای استفاده از آب خاکستری در بخشهای مختلف خانهها، بهویژه برای فضای سبز و سیفونهای دستشویی، درنظر گرفته شده است. همچنین با استفاده از فناوریهای نوین میتوانیم از این منابع به شکل بهینهتر بهرهبرداری کنیم.
وزیر نیرو به موضوع انتقال آب بین حوزهها اشاره کرد و گفت: در شرایطی که برخی از مردم با کمبود آب مواجه هستند، انتقال آب به عنوان یکی از لوازم حکمرانی ضروری است و ما این موضوع را پیگیری میکنیم. علیآبادی درخصوص بارورسازی ابرها تاکید کرد: برای بارورسازی ابرها، شرایط خاصی لازم است و از روشهای سنتی و مدرن برای این کار استفاده میکنیم. این روشها میتوانند تأثیراتی بین ۳ تا ۱۵ درصد داشته باشند.
وزیر نیرو هشدار داد برخی مشترکان تا ۱۰۰ برابر بیش از الگوی تعیینشده آب مصرف میکنند و با این افراد بهصورت جدی برخورد خواهد شد. در مرحله نخست جریمه اعمال میشود و اگر بازدارندگی نداشته باشد، قطع آب و برق بهعنوان آخرین راهحل در دستور کار قرار میگیرد. او درباره برخی آمارهای مطرحشده درباره هدررفت ۳۵ تا ۴۰ درصدی آب، این رقم را مربوط به گذشته دانست و گفت: این عدد خیلی بزرگی است، شاید در گذشته بوده اما الان نیست. علیآبادی از استفاده از جدیدترین فناوریهای جهانی برای کاهش هدررفت آب خبر داد و درباره انتقال آب دریای عمان و خلیجفارس، گفت: آب از مبدأ خلیجفارس به استانهای کرمان، اصفهان و یزد رسیده و استفاده میشود و اقدامات باقیمانده، انعقاد قرارداد برای قیمت خرید آب شیرینشده است.
وزیر نیرو با ابراز امیدواری برای داشتن زمستانی نرمال یا فراتر از آن از جهت بارش گفت: این به این معنا نیست که زمستان جبرانکننده پاییز خشک باشد. هدف اول تأمین آب شرب در همه استانها است که در صورت کمبود آب، الگوهای مصرف در بخشهای کشاورزی و صنعت بازنگری میشود.