تکیه‌های تاریخی تهران

با روی کار آمدن صفویه در ایران‌، کاربری تکیه‌ها به‌عنوان مکانی که حالا برای عزاداری استفاده می‌شود و تا قبل از آن برای ورزش‌های زورخانه‌یی مورد استفاده بودند، به روال گذشته‌ خود بازگشتند و تکایا مکانی شدند برای برگزاری مراسم‌ عزاداری، تعزیه و سخنرانی، بخصوص در ایام محرم. تعداد تکیه‌های باقی‌مانده از گذشته که بیشتر آن‌ها به دوره‌ قاجار متعلق‌اند، حالا به حدود 50 اثر می‌رسد،‌ تکیه‌هایی مانند سرپولک،‌ سرتخت‌، عباس‌آباد‌، عودلاجان، لوطی علی‌خان‌، هفت‌تن،‌ چال حصار و رضا قلی‌خان،؛ اما قدم گذاشتن به هریک از آن‌ها که روزی صدای ضرب زورخانه در آن‌ها طنین‌انداز می‌شد و حالا صدای موسیقی و سوگواری حسینی، حکایتی دارد که هر کدام در جای خود شنیدنی است.

تکیه‌ی سادات اخوی

از گذشته‌های دور‌، هر محله یک تکیه‌ی مخصوص داشت که متأسفانه گذر زمان باعث تخریب بسیاری از آن‌ها شده است. حالا فقط تعداد کمی از آن‌ها در محله‌های قدیمی تهران باقی مانده‌اند. تکیه‌ی «سادات اخوی» یکی از حسینیه‌های تاریخی محله‌ی سادات در منطقه‌ی عودلاجان است که هنوز به سبک و سیاق گذشته، پذیرای عزاداران حسینی در ایام محرم است.

یک پژوهشگر تهران قدیم در این‌باره توضیح داد: در این تکیه، مراسم عزاداری به همان روش دوره‌ی قاجار برگزار می‌شود؛ بانوان در حیاط و مردها دور تا دور حیاط روی سکوها عزاداری می‌کنند و منبر مخصوص سخنران و روضه‌خوان در وسط مجلس زنانه قرار دارد. این شکل از اجرا به‌دلیل نبودن بلندگو در دوره‌های گذشته رایج بود که تکیه‌ی سادات اخوی هنوز آن را اجرا می‌کند.

به گفته‌ی سعید روشن،‌ مراسم در این تکیه مانند رسوم گذشته که عزاداری‌ها از زمان طلوع آفتاب آغاز می‌شد، از ساعت پنج صبح آغاز می‌شود و تا قبل از اذان ظهر ادامه می‌یابد و سخنران و روضه‌خوان هر کدام به ترتیب اقامه‌ی عزا می‌کنند، هرچند این شیوه در دیگر تکیه‌ها منسوخ شده، اما تکیه‌ی سادات اخوی همچنان به اجرای این رسم پایبند است.

این تکیه با حدود 160 سال قدمت‌، مانند گذشته با انداختن چادری روی سقف، خیمه‌ی عزای خود را برپا می‌کند؛ ولی تنها تفاوت آن با گذشته، سه میله‌ی آهنی است که حدود 50 سال پیش به‌دلیل پوسیده شدن چوب وسط خیمه، جای آن را گرفت و سه قالیچه‌ای که زیارت عاشورا را بر خود تبرک دارند. به گفته‌ی یکی از برادران سادات اخوی، این سه قالیچه هنوز روی دیوار حیاط هستند. این تکیه فقط در مناسبت‌های مختلف پذیرای مردم است و در دیگر روزهای سال در محله‌ی سادات، خاموش می‌ماند. منبری هم به نام «چهل منبر» هر روز در ماه محرم، با توجه به شرایط کربلا یک نوع آرایش می‌شود و هر سال از اول محرم تا سوم امام حسین (ع) به مراسم عزای امام حسین (ع) برده می‌شود.

به گفته‌ی روشن، از گذشته‌ای دور، مردم قبل از وارد شدن به تکیه‌ها و آغاز عزاداری‌های خانگی، به مکان‌های بزرگ‌تر و مجالس عزاداری گسترده‌تر می‌رفتند. عزاداری‌های خانگی بعد از ممنوع شدن عزاداری از طرف دولت رضاشاه در میان مردم رواج بیشتری یافت.

 تکیه‌ی «رضا قلی‌خان» در عودلاجان یکی دیگر از تکیه‌های است که هرچند بخش زیادی از آن در اولین خیابان‌کشی در تهران نابود شد، ولی هنوز به عشق امام حسین (ع) پایدار مانده است.

روشن درباره‌ی این تکیه، توضیح داد: هرچند درباره‌ی زمان ساخت تکیه‌ی رضا قلی‌خان، ادیب دوره‌ی ناصرالدین‌شاه، اطلاعاتی در دست نیست، ولی در نقشه‌ی کرشیش فرانسوی، نام این تکیه و همچنین تکیه‌ی سادات اخوی نوشته شده است.

این پژوهشگر تهران قدیم کامل‌ترین تکیه‌های باقی‌مانده در تهران را «تجریش» و «نیاوران» دانست و افزود: بسیاری از این تکیه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده‌اند و اداره‌ی اوقاف آن‌ها را ثبت کرده است. متأسفانه در این زمینه از سوی اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری تهران غفلت و بی‌توجهی شده است.

او درباره‌ی غذاهایی که در مراسم‌ عزاداری میان مردم پخش می‌شود نیز اظهار کرد: در گذشته، غذای عزاداری‌ها در سینی بزرگی به نام «مجمع» آورده می‌شد که داخل آن برنج و خورشت بود و هر چند نفر سر یک مجمع با دست غذا می‌خوردند‌. اکنون نیز در برخی تکیه‌ها، تخم‌مرغ‌ و سیب‌زمینی آب‌پز علاوه بر غذاهای دیگر به عزاداران داده می‌شود.

حسینیه‌ی کربلایی‌ها

بعد از حسینیه‌ی سادات اخوی و تکیه‌ی رضا قلی‌خان، به چهارراه گلوبندک می‌رسیم و حسینیه‌ی «طویریج» یا حسینیه‌ی «کربلایی‌ها».

به گفته‌ی نصرالله حدادی - تهران‌شناس‌ - این حسینیه پس از دستور صدام مبنی بر بیرون کردن ایرانی‌ها از عراق در حدود سال 1345 و با آمدن آن‌ها از عراق به ایران در سال 1347 با هدف برگزاری مراسم سنتی عزاداری که در کربلا انجام می‌دادند، در نزدیکی بازار تهران ساخته شد.

مسجد «اردبیلی‌ها» و تکیه‌ی «درخونگاه»

مسجد «اردبیلی‌ها» و تکیه‌ی «درخونگاه» در محدوده‌ی سنگلج تهران، دو بنای تاریخی دیگری هستند که در سال‌های گذشته برای عزاداری توسط تهرانی‌ها ساخته شدند.

مسجد اردبیلی‌ها متعلق به دوره‌ی فتحعلی‌شاه قاجار است که در آن مراسم «طشت‌گذاری» انجام می‌شود. این مسجد که در دوره‌ی پهلوی اول کاملا تخریب شد، دوباره ساخته شد و از سال 1323 در آن مراسم طشت‌گذاری اجرا می‌شود. تکیه‌ی درخونگاه در محدوده‌ی بازار تهران و سنگلج نیز یکی از مکان‌های مذهبی تهران است که در آن عزاداری انجام می‌شود.

به گفته‌ی حدادی‌، در دوره‌ی قاجار برای عبور دسته‌های عزاداری از کنار نخل امام حسین (ع) که در این محله بود‌، معمولا دعوا و خونریزی می‌شد. به همین دلیل، این محله به نام درخونگاه معروف شد تا این‌که ناصرالدین‌شاه دستور داد نخل عزاداری محله گرو گرفته شود تا دیگر دعوا و خونریزی پیش نیاید.

اقلیت‌های مختلف‌ در تهران براساس شهر محل تولدشان، هر کدام نوعی مراسم ویژه برای عزاداری در ایام محرم دارند.

«طبالی‌های کاظمینی‌ها»

«طبالی‌های کاظمینی‌ها» که مراسم کاظمینی‌ها را برگزار می‌کند‌، مارش عزای مخصوص به خود را دارند. هیأت «نجفی‌ها» در منطقه‌ی سه‌راه امین‌حضور برای خود دسته‌ی عزاداری راه می‌اندازند. هیأت افغانی‌های تهران در شهرری نیز طبق آداب و رسوم خاص خود در عزای امام حسین (ع) سوگواری می‌کنند و ارمنی‌ها نیز در محله‌ی مجیدیه با پختن نذری به سوگ حسین (ع) می‌نشینند.

بوشهری‌ها با مراسم «سنگ‌زنی» جنوبی‌ها با مویه کردن و ریختن کاه بر سر خود و زنان قزوینی که بسیاری از آن‌ها خود را از قبیله‌ی بنی‌اسد می‌دانند با در دست گرفتن بیل که یادآور خاک کردن پیکر مطهر یاران امام حسین (ع) است، در چهارراه سرچشمه عزاداری می‌کنند. همچنین آملی‌ها با شیپوری که آن را «نای نفیر» می‌نامند، مارش عزای امام حسین (ع) را می‌نوازند.

علم یا پرچمی که دسته‌های عزاداری هنگام برگزاری مراسم با خود به خیابان می‌آورند، نیز حکایتی جداگانه دارند سروهای آهنی که بر سر علم‌ها قرار می‌گیرد، یادآور فداییان صحرای کربلاست. بزرگ‌ترین سرو، نماد امام حسین (ع) است که با خم کردنش اعلام می‌شود امام حسین (ع) کشته شد. شیر روی علم نیز نماد حضرت علی (ع)، کاووس آن نماد حضرت مهدی (عج) و جام‌های خالی روی علم نماد تشنگی یاران حسین (ع) در کربلاست که هر کدام در روز عاشورا، صحرای کربلا را پیش چشم ایرانی‌ها می‌آورند.

حالا تکیه‌ها، حسینیه‌ها‌، سجادیه‌ها‌، مساجد و مهدیه‌ها،‌ مکان‌هایی هستند که هر ایرانی برای عزاداری در آن‌ها قامت عزا می‌بندد؛ ولی تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین مکان‌ها که از گذشته باقی مانده‌اند، تکایا هستند که هنوز در زمان عزاداری برای امام حسین(ع) و برگزاری تعزیه از آن استفاده می‌کنند. (ایسنا)