تکرار، آسیب تصویرگری در کتاب‌های دینی

کتاب‌های دینی آن هم در رده سنی کودک و نوجوان در گروه کتاب‌هایی است که هنوز تحت هجوم آثار ترجمه شده قرار نگرفته است بنابراین بخش عمده کتاب‌های دینی کودکان امروز، آثار ایرانیان است، چه در زمینه تصویرگری و چه در زمینه طراحی جلد و... به همین دلیل کار تصویرگران دینی کودک و نوجوان همچنان در داخل کشور اهمیت خاصی دارد.

ریشه‌های تصویرگری مذهبی

پیش از هر چیز این سوال مطرح می‌شود که آیا باید تصویرگری مذهبی کودک را به گونه‌ای از دیگر تصویرگری‌ها جدا کرد​یا خیر. سیدحسام‌الدین طباطبایی، تصویرگر، این پرسش را به شکلی متفاوت پاسخ می‌دهد، زیرا او تصاویر را یا مذهبی می‌داند یا ضدمذهبی و در این باره می‌گوید: اگر بخواهیم سراغ تاریخچه تصویرگری برویم، از ابتدا تصویرگری یا به صورت مذهبی بوده یا پزشکی. در زمینه پزشکی، دانشمندان برای ارتباط بهتر با مخاطب، فرم داروها و برگ‌های گیاهان را می‌کشیدند. کم‌کم تصویرگری به ادبیات هم وارد شد و در کنار اشعار و نوشته‌ها مثلا در کلیله و دمنه تصاویر گوناگون کشیده‌اند. تصویرگری مذهبی هم در کلیساها و مساجد و مکان‌های مقدس ایجاد شد.

طباطبایی تصویرگری مذهبی را چنین تعریف می‌کند: در تصویرگری مذهبی باید بهترین رنگ، با بهترین تکنیک و با بهترین نوشته در خدمت متن باشد. ولی ما دم‌دستی‌ترین تصویرگران را در قالب تصویرگر مذهبی می‌گنجانیم و همه هم متوجه می‌شوند که این تصویر دم‌دستی است. لازم است برای ایجاد این بهترین‌ها، مطالعه کنیم و از نو همه چیز را نگاه کنیم.

او می‌افزاید: انتظار می‌رود تصویرگری مذهبی به گونه‌ای جذاب باشد که خواننده برای دیدن و خواندن ادامه داستان، به ورق زدن کتاب اشتیاق داشته باشد. یا حتی کودک تصاویر کتاب را برای خود بکشد، و بخواهد داستان تصاویر نقاشی کرده‌اش را برای دیگران تعریف کند. که این راه موثری در یادگیری و ثبت متن داستان است.

نرگس دلاوری، تصویرگر هم درباره اهمیت تصویرگری تاثیرگذار برای کودکان می‌گوید: اصولا کودکان به کتاب‌های مصور توجه بیشتری نشان می‌دهند و هر چه کتابی جذابیت‌های بصری بیشتری داشته باشد، کودک را بیشتر مجذوب خود می‌کند.

این مساله در گروه سنی الف نمود بیشتری دارد. در این گروه که هنوز خواندن و نوشتن نمی‌دانند یا در مراحل ابتدایی یادگیری آن هستند، تصویر حرف اول و آخر را می‌زند حتی در رده‌های سنی بالاتر این تصویر است که در برابر متن، همچنان جذابیت خود را حفظ می‌کند.

اگرچه او تاکید می‌کند که حوزه تصویرگری دینی و مذهبی کتاب کودک دارای وضعیت بسامانی نیست ولی در ادامه می‌گوید: تصویرگران حرفه‌ای بسیاری در زمینه‌ تصویرسازی کتاب کودک فعال هستند و هر ساله آثار شاخص و چشمگیر بسیاری ارائه می‌دهند. اما سوالی که پیش می‌آید این است که چرا آثار همین تصویرگران وقتی به حوزه تصویرگری دینی می‌رسد، دچار افت کیفی محسوسی می‌شود؟

باید پاسخ این پرسش را در قوانین موجود برای چنین فعالیتی (گرفتن مجوز از ارشاد) و همچنین میزان شناخت تصویرگر از مخاطب و نیازهای روز آنان و میزان آشنایی تصویرگر با دنیای کودکان و مهم‌تر از تمام اینها در روحیه تصویرگر و میزان اعتبار و اهمیت این کار جستجو کرد.

حساسیت‌های کار مذهبی

دلاوری نحوه قانونگذاری در این حوزه را عامل مهمی در نتیجه کار هنرمندان می‌داند و می‌گوید: بسیاری از صاحب‌نظران این حوزه معتقدند ممیزی‌های موجود و نبود قوانین مدون و صریح و نیز در برخی موارد وجود قوانین غیرضروری باعث شده تصویرگران عطای کار در این زمینه را به لقای آن ببخشند. واقعیت این است که تصویرگری در این زمینه خاص به دلیل این‌که مستقیما با شرع ارتباط می‌یابد، دارای حساسیت‌های فراوانی است که عدم توجه به آنها امکان سوء برداشت‌های بسیاری را به همراه دارد.

البته همه عوامل فقط متوجه قوانین موجود نیست. طباطبایی به اهمیت تغییر نگرش ناشران و تصویرگران اشاره می‌کند و می‌گوید: ایرادهای وزارت ارشاد معمولا فقط در نوع انتخابی ترسیم چهره‌های امامان و نوع حجاب است ولی اشکال اساسی در جای دیگر است. جالب است بدانید ناشرانی هستند که وقتی ما کسی را با روسری به تصویر می‌کشیم می‌گویند: کلفت نکش! این یک قانونگذاری منفی است که روسری داشتن یعنی کلفت بودن. اینجاست که معتقدم باید لایه‌های عمیق این اندیشه‌ها اصلاح شود تا به تبعش به قانونگذاری جدید و مفید روی آوریم.

طباطبایی که در ایام محرم امسال، در نمایشگاهی با 35 اثر تصویرسازی خود به تبیین سیر واقعه کربلا در گالری لاله پرداخته بود، توضیح می‌دهد: عقل زمانی به وجود می‌آید که حواس پاک باشد. وقتی یک موسیقی بد، یک صحنه بد به حوضچه حواس می‌ریزد دیگر عقل کدر می‌شود. به همین سبب نوشته‌ها و تصویرها نیز کدر می‌شود. کسی مانند موذن‌زاده اردبیلی که اذانش برای مردم دلنشین می‌شود، 40 روز روزه می‌گیرد و سپس آن اذان دلنشین را می‌گوید. چرا برای تصویرگری نباید چنین قواعد نانوشته‌ای را برای خود تنظیم کنیم؟

تکراری شدن تصاویر

تکراری شدن یکی از دیگر اشکالاتی است که محدودیت‌های خاص برای تصویرگری مذهبی ایجاد می‌کند و دوری از این چرخه تکرار، شدنی است اما خلاقیت زیاد می‌خواهد.

دلاوری در این باره می‌گوید: حقیقت این است که ما در مواجهه با روایت‌ها و مسائل دینی محتاط می‌شویم و این احتیاط را با خود به تصویرسازی‌‌هایمان می‌بریم و در آخر آنچه بر جای می‌ماند تصویری است که با رعایت قوانین و اصولی ثابت شکل گرفته و گویی اجزا و حتی رنگ‌های آن در قالب بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌‌ها توصیه شده‌‌اند.

دلاوری نتیجه این توصیه‌های خاص را چنین توصیف می‌کند: چهره‌ها و شخصیت‌ها اصول ثابتی را پیروی می‌کنند، لباس شخصیت‌ها یکسان می‌شود و فضای داستان خشک و فاقد هرگونه جذابیتی می‌شود. برای تصویرسازی مخصوص این رده سنی باید به جای آنها نشست و دوره کودکی خود را به یاد آورد. آیا ما با تصویرسازی‌های دینی و مذهبی دوره‌ خود که از اصول ثابتی پیروی می‌کردند، می‌توانستیم ارتباط برقرار کنیم؟

برون‌رفت از چرخه تکرار

اگرچه تصویرسازی‌های حرفه‌ای زیادی نیز در کتاب‌های مذهبی دیده می‌شود، برای خارج کردن فعالیت‌های غیرحرفه‌ای در این زمینه و ایجاد اشتیاق بیشتر برای مخاطبان، طباطبایی تشکیل انجمن تصویرگری در این زمینه خاص را پیشنهاد می‌دهد.

این برنده جشنواره جهان اسلام می‌گوید: تصویرگران مذهبی باید شناسنامه‌دار شوند تا هر ناشری که به تصویرگر مذهبی نیاز دارد، سراغ این گروه بیاید. البته پیش از هر چیز باید بپذیریم هر کسی نمی‌تواند تصویرگر آثار مذهبی باشد.

در هر صورت، برای جلوگیری از چاپ کتاب‌های مذهبی بی‌کیفیت نیز راهی وجود دارد تا بدون آسیب‌ رساندن به محتوای دینی و سست کردن مفاهیم، اشتیاق مخاطبان در زمینه کتابخوانی بخصوص در سنین پایین افزایش پیدا کند و آنها خواندن کتاب‌های دینی را به کتاب‌های تخیلی نامناسب با فرهنگ و اندیشه اصیل دینی، ترجیح دهند.

دلاوری برای ایجاد اشتیاق کودکان به خواندن کتاب‌های مذهبی می‌گوید: باید با وضع قوانین جدید، محدودیت‌های موجود برداشته شود و تصویرگران اجازه داشته باشند فراتر از مرزهای کنونی را در طراحی شخصیت‌ها به کار گیرند و همچنین با به‌کارگیری رنگ‌های متناسب، تخیل در تصویرآفرینی، خلاقیت و گزینه‌گویی نویسنده را به تصویر پیوند دهند، تا در آخر اثری را شاهد باشیم که با وجود همه‌ نوآوری‌ها، باعث تشویق کودکانمان به خیر و نیکی گردد و نیز دین و مذهب را مقوله‌ای جذاب نشان دهد.

حورا نژادصداقت - جام‌جم