مهمترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر در ایران

به‌طور کلی تالاب‌ها به دو دسته تالاب‌های داخلی و تالاب‌های ساحلی تقسیم می‌شوند. در ایران هر دو دسته دیده می‌شود.

در اینجا به دو تالاب ساحلی یکی در شمال و دیگری در جنوب و زیستگاه زمستانی قوها اشاره می‌کنیم.

تالاب بین‌المللی شبه‌جزیره میانکاله، خلیج گرگان و آب‌بندان لپو زاغمرز

شبه جزیره میانکاله، خلیج گرگان و آب‌بندان لپو زاغمرز در گوشه انتهایی جنوب‌شرقی دریای خزر و شمال و شرق شهرستان بهشهر واقع شده است. این منطقه سال 1348 به عنوان منطقه حفاظت‌شده تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفت.

همچنین به دلیل جذب گونه‌های نادر، کمیاب، رو به انقراض و در معرض خطر پرندگان آبزی مهاجر و مکانی مناسب برای تخم‌ریزی آبزیان دریای خزر بویژه کپور ماهیان در سال 1354 به پناهگاه حیات‌وحش ارتقای سطح پیدا کرد و در همین سال به عنوان تالاب با اهمیت بین‌المللی در کنوانسیون رامسر نیز به ثبت رسیده است.

کل پناهگاه حیات‌وحش میانکاله سال 1355 توسط برنامه انسان و کره مسکون سازمان ملل متحد (MaB) به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شد. این منطقه به عنوان منطقه‌ای مهم برای پرندگان، توسط سازمان بین‌المللی حیات پرندگان نیز شناسایی و معرفی شده است.

اقلیم این منطقه در تابستان گرم و زمستان معتدل بوده و نوسانات دمای سالانه آن محدود است. به دلیل اثرات گرمایی دریای خزر، یخبندان و ریزش برف در منطقه کم و نادر است و این منطقه را برای مهاجرت پرندگان مساعدتر می‌کند.

تمامی این ویژگی‌ها در کنار هم باعث شد تا پناهگاه حیات وحش میانکاله یکی از مکان‌های مهم برای زادآوری، مهاجرت و زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر به شمار رود.

پناهگاه حیات وحش میانکاله یکی از بهترین و مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های پرندگان آبزی است. در این منطقه تاکنون حدود 203 گونه پرنده گزارش شده است که 31 گونه از آنها از نظر بین‌المللی اهمیت بالایی دارد و 37 گونه نیز براساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست گونه حمایت شده تلقی می‌شود.

این ذخیره‌گاه در سراسر سال برای پرندگان زیستگاه مهمی بوده و از مکان‌های مهم زادآوری اگرت‌ها، حواصیل‌ها، پرستوها و گلاریول‌ها در تابستان به شمار می‌رود. از مهم‌ترین پرندگانی که در این منطقه قابل مشـــاهده است، می‌توان به پرندگانی مانند پلیکان سفید، لک لک سیاه، عروس غاز، گیلانشاه خالدار و پرندگان شکاری مانند عقاب شاهی، بحری و شاهین اشاره کرد.

از نظر ساختار پوشش گیاهی‌ شبه‌جزیره‌ میانکاله‌ دارای‌ سه‌ ساختار درختچه‌زار، بوته‌زار و علفزار است. به علت‌ نبود‌‌توده‌های‌ درختی‌ (مگر به صورت‌ تک‌ موردی‌) این منطقه بدون ساختار درختی‌ است.

ساختار ‌درختچه‌زار اغلب‌ از جنس‌ انار در قسمت‌های‌ میانی‌ شبه‌جزیره، ساختار بوته‌ای‌ شامل‌ گونه‌هایی‌ از تمشک‌ همراه‌ سازو در قسمت‌های‌ میانی‌ و ساختار علفی‌ در لابه‌لای‌ گونه‌های‌ درختچه‌زار (انار) و همراه‌ با تمشک‌زار و سازو اغلب‌ از انواع‌ گیاهان ‌علفی‌ بویژه در فصل‌ بهار علوفه‌ قابل‌ تعلیف‌ دام‌های‌ منطقه‌ را تشکیل‌ می‌دهند.

از ویژگی‌‌های بوم‌شناختی این منطقه می‌توان به پوشیده شدن از گیاهان و علف‌ها اشاره کرد. در نیمه‌غربی منطقه درختچه‌های جنگلی با پوشش پراکنده انار وحشی، ولیک، تمشک و تعدادی درخت بید کاشته شده در برخی از خانه‌های دامداران دیده می‌شود.

اکثر نواحی ساحلی این خلیج با پوشش پراکنده گونه غالب جگن و نوارهایی از نی و گز پوشیده شده است.

منطقه حفاظت‌شده حرا

منطقه حفاظت‌شده حرا نخستین منطقه برای حفاظت از جنگل‌های مانگرو در حوزه‌های منطقه خمیر و شمال غربی جزیره قشم است. این منطقه در سال 1354 به عنوان پارک ملی اعلام شد، اما از آنجا که بر طبق قوانین موجود حاکم بر پارک ملی دخالت و بهره‌برداری انسان از این مناطق ممنوع بوده و نبود کنترل بر سرشاخه کنی از درختان حرا، بنابراین در سال 1361 این منطقه مجددا به عنوان منطقه حفاظت‌شده تغییر مدیریت داد.

جنگل‌های مانگرو، منطقه حفاظت‌شده حرا بیشترین وسعت جنگل‌های مانگروی ایران (بیشترین وسعت جنگل‌های مانگرو در خلیج فارس) را شامل می‌شود و در برگیرنده 85 درصد مساحت مانگرو‌های ایران است.

همچنین منطقه حفاظت‌شده حرا به عنوان تنها ذخیر‌گاه زیست‌کره ساحلی ایران بر پایه اهمیت اجتماعات مانگرو با عنوان «ذخیرگاه زیست‌کره حرا» سال 1977 به وسیله اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) انتخاب شد.

این منطقه با وسعتی بیش از صد هزار هکتار در سال 1354 در فهرست تالاب‌های دارای اهمیت و بین‌المللی قرار گرفت.

این منطقه به دلیل وجود درختان حرا و جمعیت قابل توجه چند گونه از پرندگان آبزی از جمله حواصیل هندی، سلیم خرچنگ‌خوار، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، حواصیل بزرگ، گیلانشاه خالدار و پلیکان پا خاکستری که در فصول پاییز و زمستان به صورت مهاجر عبوری یا فصلی به این منطقه روی می‌آورند در ردیف تالاب‌های بین‌المللی با اهمیت برای پرندگان آبزی انتخاب شد.

گونه حرا با نام علمی Avicennia marina forsk است. این جنس به افتخار دانشمند شهیر ایرانی ابوعلی‌سینا نامگذاری شده است. مناطق پراکنش آن از شرق دریای عمان شروع و به خلیج نایبند در غرب خلیج فارس منتهی می‌شود.

حراگونه غالب و در اصل منحصربه‌فرد جنگل‌های مانگروی ایران است که در مناطق مختلف دارای اسامی محلی متفاوتی مانند شور، شوری و گرمو است.

حرا بردباری زیادی نسبت به شرایط مختلف بوم‌شناختی دارد و نسبت به تغییر آب و هوا و شوری از مقاومت زیادی برخوردار است به گونه‌ای که در بارندگی‌های 2500 میلی‌متری در شرق آسیا تا حداکثر 200 میلی‌متر در ایران از کیفیت مناسب و یکسان برخوردار است.

پرندگان در منطقه حفاظت‌شده حرا به دو دسته مهاجر و بومی تقسیم می‌شوند. پرندگان مهاجر به سبب عادات و رفتار زیستی در فصل‌های مختلف سال به منطقه حفاظت‌شده وارد می‌شوند، به همین دلیل نیز گروه‌های مختلف پرندگان مهاجر را می‌توان در این ناحیه مشاهده و از یکدیگر تفکیک کرد.

این منطقه همه ساله در فصل زمستان میزبان تعداد بسیاری از پرندگان مهاجر است که از گوشه و کنار منطقه بویژه از آفریقا به این منطقه مهاجرت می‌کنند. از نکات قابل توجه در این منطقه حضور فلامینگو و پلیکان پاخاکستری در فصل زمستان در کنار پرندگانی چون انواع حواصیل و سلیم‌خواران است که توجه بسیاری از طبیعت‌گردان بویژه علاقه‌مندان به مشاهده پرندگان را به خود جلب می‌کند.

پناهگاه حیات‌وحش فریدونکنار، از باران و سرخرود

بندر فریدونکنار شهری است کهن و پیدایش آن را به فریدون جم نسبت داده‌اند. جلگه مازندران تا اوایل قرن بیستم هنوز پوشیده از جنگل‌های انبوهی بوده که تا فاصله 40 متری خط ساحلی گسترش داشته‌اند.

پناهگاه حیات‌وحش فریدونکنار با مساحت 90 هکتار، سال 1352 توسط شورای عالی حفاظت محیط‌زیست به عنوان منطقه حفاظت‌شده، تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته بود، اما به دلیل اهمیت زیادی که در جذب پرندگان مهاجر آبزی و کنار‌آبزی داشت، سال 1354 از سوی سازمان مذکور به پناهگاه حیات‌وحش ارتقای سطح یافت.

همچنین تالاب‌های فریدونکنار، ازباران و سرخرود به علت داشتن برخی از معیارهای مورد نظر کنوانسیون رامسر به دلیل این که یکی از زیستگاه‌های منحصربه‌فرد زمستان‌گذرانی درنای سیبری هستند، سال 1381 به عنوان تالاب با اهمیت بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیدند.

تالاب‌های فریدونکنار از آنجا که برای چند سال متوالی پذیرای تعداد محدودی از درناهای سیبری بود، برای اجرای پروژه حفاظت از درنای سیبری و زیستگاه‌های آن کاملامناسب شناخته شد. این منطقه سال 1380 به عنوان منطقه شکار ممنوع فریدونکنار اعلام شد.

پوشش گیاهی عمده تالاب از گیاهان باتلاقی و شامل دو گونه نی است. نی‌ها محلی امن و مکان بسیار مناسبی برای آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری پرندگان بومی و تابستان‌گذرانی و پناهگاهی برای دوزیستان، ماهیان و حشرات، همچنین مکانی برای تخمگذاری و زادآوری آنها به شمار می‌رود.

پوشش انبوه نی سبب ایجاد احساس امنیت برای پرندگان مهاجر در فصول سرد سال است. گیاه نی بیشتر از انواع دیگر گیاهان در تالاب دارای استفاده‌های محلی است.

پیش از شروع فصل صید، صیادان تالاب و دامگاه‌داران منطقه از نی‌ها جهت ساختن انواع پرچین، کومه‌ها و حصارها استفاده می‌کنند. همچنین برای تقسیم‌بندی زمین‌ها هنگام نشاءکاری و پرورش بوته‌های برنج قبل از کاشت در زمین اصلی از نی‌ها استفاده می‌شود.

بعد از دو گونه نی مورد اشاره، لاله مردابی پوشش گیاهی تالاب را تشکیل می‌دهد که زیبایی شگفت‌انگیز این گیاه چشم‌اندازی خاص را برای پناهگاه حیات وحش فریدونکنار، بویژه در فصل‌های بهار و تابستان به ارمغان می‌آورد.

این تالاب حدود 87 گونه پرنده زمستان‌گذر، تابستان‌گذر و بومی را در خود جای می‌دهد. به گفته ساکنان محلی در میان پرندگان زمستان‌گذران منطقه مورد بررسی، گونه‌های با ارزشی چون اردک سر‌سفید و اردک بلوطی دیده می‌شوند.

این گونه‌های ارزشمند اغلب اوقات با تاریک‌شدن هوا برای استراحت و تغذیه به تالاب می‌آیند. اردک گونه سفید نیز بندرت در تالاب پیدا می‌شود. پرندگانی چون چنگر، چنگر نوک‌سرخ یا چارخو، طاووسک، یلوه آبی، بوتیمارکوچک، پرستوی دریایی‌معمولی و برخی گونه‌ها از خانواده سسک‌ها نیز با شروع فصل گرم به آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری لابه‌لای نی‌ها می‌پردازند.

تعدادی از خوتکا‌ها و اردک‌های سرسبز نــــــیز که به صورت بومی و ساکن در منطقه درآمده‌اند، با کم‌شدن عمق آب تالاب، به جوجه‌آوری در اطراف تالاب می‌پردازند.

همچنین تعداد زیادی از پرندگان کوچک جثه به منظور تغذیه از حشرات تالاب، در منطقه در رفت و آمد هستند.

الناز نینواز - جام‌جم