2 قرن هیاهو

نخستین معاهده تقسیم اروندرود، معاهده شناخته شده ارزنه‌الروم یا ارض روم است. این معاهده سال 1226 هـ .ش به تصویب رسید و عمدتا به خاطر حضور میرزاتقی‌خان امیرکبیر در راس هیات دیپلماتیک ایرانی نزد ما شناخته شده است. ایران این معاهده را نپذیرفت تا این که سال 1293 (1913) مجبور به پذیرش پروتکلی دیگر شد.

14 سال بعد معاهده‌ای دیگر به امضا رسید که به عقیده دکتر محمدرضا ضیائی بیگدلی تائید پروتکل 1913 در مورد تعیین مرز دو کشور بود، اما صرفا منافع طرف عراقی را در برداشت.

بریتانیا با واسطه‌گری عامل انعقاد این معاهده بود. همین شد که ایران با اعتراض دائمی، زیر بار این عهدنامه نرفت و در نهایت با استدلال تغییر بنیادین اوضاع و احوال در سال 1339 بطلان این معاهده را اعلام کرد.

دولت ایران متعاقبا خواهان امضای معاهده‌ای جدید شد و پای شورای امنیت را نیز به ماجرا باز کرد.

تنش‌ها میان دو کشور بالا گرفت و تا مرز رویارویی نظامی هم رسید که با پایمردی الجزایر، طرفین بر سر میز مذاکره نشستند و با صدور اعلامیه و متعاقبا امضای چند معاهده در بغداد نظام مورد توافقی برای تقسیم اروندرود تاسیس کردند. در معاهده 1975، اروندرود بر اساس خط تالوگ میان دو کشور تقسیم شد.

گرچه در رودهای غیرقابل کشتیرانی این خط منصف رود است که ملاک تعیین مرز قرار می‌گیرد، اما در رودهایی نظیر اروند، بخش قابل کشتیرانی دو نیم می‌شود. تالوگ خط میانه کانال اصلی قابل کشتیرانی در پایین‌ترین سطح قابلیت کشتیرانی است.

در معاهده 1975 همچنین بر آزادی کشتیرانی در این رود بین‌المللی تاکید شد. افسوس که این معاهده پاس داشته نشد و طرف عراقی با اعلام یکجانبه بطلان آن، آغازگر یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم شد.

وقتی عراق از حمله طرفی نبست و با حمله به کویت جهان را علیه خود بسیج کرد، از حرف قبلی خود برگشت و گفت اعتبار معاهده 1975 را قبول دارد. به این ترتیب این جنگ خانمانسوز از همان زمان به آتش‌بس رفت و با رفتن دیکتاتور عراق، خیال‌ها تا حد زیادی از این مجادله دیرپا آسوده شد.

گرچه جلال طالبانی، رئیس‌جمهور عراق پس از صدام نیز یک بار در گفت‌وگویی تلویزیونی، معاهده 1975 را نه معاهده ملت ایران و عراق که معاهده رژیم بعث و رژیم شاهنشاهی و بی‌اعتبار خواند.

بر اساس یک قاعده حقوق بین‌الملل، معاهدات رژیم با انقلاب‌ها و دگرگونی‌های اساسی بی‌اعتبار می‌شوند و تنها معاهدات ملت الزام‌آورند. معاهدات رژیم البته معاهده‌هایی است که در جهت سرکوب ملت یا منافع حاکمان منعقد شده باشند.

این اظهار نظر عجیب طالبانی خیلی زود پس گرفته شد و دولت عراق وفاداری خود را به معاهده 1975 اعلام کرد تا فعلا مساله دیرپای مرزی ایران حل شده باشد.