این اسباب‌بازی زنده است!

این صحنه را قبل از او میلیون‌ها نفر دیده بودند، اما نگاه جستجوگر ملکه از این صحنه تکراری صنعتی ساخت که پایه و اساس تجارت چین شد و تا سال‌ها از راز این صنعت به قیمت جان هزاران نفر پاسداری شد.

افسانه‌ها می‌گوید اسرار این کرم‌ها همانند تخم چای با قرار گرفتن در داخل عصای یکی از تاجران ایرانی راه خود را به داخل کشورمان باز کردند.

رونق صنعت نوغان‌داری (پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشم از پیله) در ایران آنچنان سریع اتفاق افتاد که گویا در دوره صفویه و به دلیل ثبات سیاسی آن دوره، سالانه 3000 تن پیله ابریشم در ایران تولید می‌شده است.

به عبارتی، با نخ به دست آمده از آن پیله‌ها می‌شد 22 هزار و 500 بار زمین را دور زد! اما این روزها، حال صنعت نوغان‌داری و ابریشم‌بافی ایران اصلا خوب نیست.

عقبگرد تاریخی این صنعت و پیش‌بینی مرگ آن در آینده‌ای نزدیک از یک سو و شهرنشینی و دوری کودکان از طبیعت از سویی دیگر مهراب رستم‌پور را به فکر انداخت تا اسباب‌بازی ویژه‌ای بسازد. ایده‌ای آنقدر ساده که از جلوی چشم خیلی‌ها رد شده بود، اما حالا رستم‌پور مثل ملکه چینی ابتدای داستان ما با نگاهی کنجکاو آن را دید و صنعت اسباب‌بازی‌های بیولوژیک را در ایران پایه‌گذاری کرد.

او که فارغ‌التحصیل مهندسی کشاورزی است مثل هر جوان تحصیلکرده دیگری در این سرزمین به دنبال کار می‌گشت، اما روحیه کاوشگر وی، کار را به سراغ او آورد. پای صحبت‌های این جوان خونگرم بوشهری نشستیم تا ببینیم چه ربطی بین کرم ابریشم و صنعت بافت پارچه ابریشمی با ساخت اسباب‌بازی وجود داشت که مهراب رستم‌پور و دوستانش در گروه بویی (بویی به معنی کرم ابریشم است) را به فکر تولید این اسباب‌بازی بیولوژیک انداخت.

چگونه این ایده به ذهنتان خطور کرد که از کرم ابریشم اسباب‌بازی تولید کنید؟

من فارغ‌التحصیل مهندسی کشاورزی هستم و پس از اتمام تحصیلات به دنبال کار می‌گشتم، اما دوست نداشتم کارمند شوم. بنا بر دلایلی با صنعت نوغان‌داری آشنا بودم. حدود چهار سال پیش فکر کردم که می‌شود بخشی از فرآیند پرورش کرم ابریشم ـ که شامل تغذیه آنها تا مرحله تبدیل شدن به پیله است ـ را در آپارتمان انجام داد. با این حساب می‌شد یک شغل خانگی برای خانم‌های خانه‌دار یا سالمندان ایجاد شود و من هم از راه جمع‌آوری پیله‌های خشک شده و فروش آنها کسب درآمد کنم، اما برای انجام آن باید یک بار کل فرآیند را خودم آزمایش می‌کردم. پس در اتاق خوابم قفسه‌هایی نصب کردم و کار را آغاز کردم. از همان روز اول متوجه شدم اتاق خواب من برای همه بچه‌های فامیل به سرزمین عجایب تبدیل شده بود و حالا ما در طول هفته پذیرای اقوامی بودیم که به اصرار کودکانشان می‌آمدند تا سری به کرم‌ها بزنند. آنچه را باید می‌دانستم، دانستم. من می‌توانستم با کرم ابریشم بچه‌ها را با طبیعت آشتی دهم و از این راه درآمد هم کسب کنم.

چرا کرم ابریشم را برای آشتی دادن بچه‌ها با طبیعت انتخاب کردید؟

به این دلیل کرم ابریشم را انتخاب کردیم که طول دوره پرورش آن یک ماه است، بیماری یا خطری ندارد و آلرژی یا آلودگی هم ایجاد نمی‌کند. بعلاوه در آپارتمان‌ها مزاحمت و اذیتی برای همسایه‌ها ایجاد نمی‌کند. گذشته از این موارد، کرم ابریشم از لحاظ فیزیولوژیکی زندگی جذاب و جالبی دارد. این موجود از روزی که به دنیا می‌آید تا روزی که به درون پیله می‌رود ده هزار بار بزرگ‌تر می‌شود. از همین رو اتفاق‌هایی که بر سر این کرم می‌آید بسیار جالب است و روند رخ دادن آن برای یک کودک به سادگی قابل مشاهده است.

کودکان این دوره و زمانه در یک چاردیواری بتونی به نام آپارتمان زندگی می‌کنند و با طبیعت خیلی کم ارتباط برقرار می‌کنند. من می‌توانستم زیبایی‌های طبیعت را به درون حصار تنگ خانه‌های مردم ببرم و در ضمن بچه‌ها را با این کرم کوچک ـ که می‌تواند گنجی بزرگ باشد ـ آشنا کنم. شاید یکی از همین بچه‌ها با عشق و علاقه‌ای که توسط این اسباب‌بازی به او منتقل می‌شود ـ وقتی بزرگ شد ـ صنعت در حال مرگ نوغان‌داری و ابریشم‌بافی ایران را نجات دهد.

کودکانی که این اسباب‌بازی را دریافت می‌کنند، چه کاری باید انجام دهند؟

زمانی که بچه‌ها بسته حاوی کرم‌های ابریشم را دریافت می‌کنند برای مدتی باید کرم‌ها را با برگ درخت توت سفید تغذیه کنند تا این که کرم به دور خودش پیله ببافد. برای این که پروانه شدن ، جفت‌گیری و تخم‌ریزی‌ این موجود عبرت‌انگیز را ببینند تعدادی از پیله‌ها را پیش خودشان نگه می‌دارند. برای این که ما متوجه بشویم بچه‌ها این بحث را جدی گرفته‌اند، از آنها می‌خواهیم تعدادی پیله خشک شده را با یک گزارش کار اعم از عکاسی یا نقاشی یا فیلمبرداری از مراحل کار برای ما پس بفرستند. در عوض این زحمتی که بچه‌ها کشیده‌اند از آنها و خانواده‌هایشان دعوت می‌کنیم در جشنی شرکت کرده تا مشاهده کنند و یاد بگیرند چگونه از پیله‌ای که آن را پرورش داده‌اند نخ ابریشم تهیه می‌شود؛ چطور آن نخ را رنگ می‌کنند و چگونه با آن نخ رنگ شده پارچه ابریشمی درست می‌شود. عملا با این کار بچه خود را در چرخه تولید پارچه ابریشم درگیر احساس کرده و بعد مشاهده می‌کند کاری که انجام داده چقدر ارزشمند است.

در داخل این بسته‌هایی که گفتید چه چیزهایی وجود دارد؟

بسته‌های ما شامل 40 تا 50 عدد کرم ابریشم، یک سی‌دی آموزشی و جعبه نگهداری است.

شما از پیله‌هایی که بچه‌ها برایتان می‌فرستند چه استفاده‌ای می‌کنید؟

با پیله‌های جمع شده ـ که به نوعی یک ثروت محسوب می‌شود ـ امسال برنامه جدیدی را تدارک دیده‌ایم. در این برنامه سعی کردیم 22 دستگاه ابریشم‌بافی را با کمک‌های اداره رفاه و خدمات اجتماعی در 22 منطقه شهر تهران تهیه کرده و از خانم‌های خانه‌دار دعوت کنیم تا بیایند و ابریشم‌بافی را یاد بگیرند. به این ترتیب بچه ارتباطش با طبیعت حفظ شده است و حتی مادر می‌تواند صاحب یک شغل و درآمد شود.

خود شما کرم‌ها را از کجا تهیه می‌کنید؟

ما از شرکت ابریشم ـ که یک شرکت دولتی است ـ تهیه می‌کنیم. یک بار هم سعی کردیم تا خودکفا شویم. به این منظور کوشیدیم از تخم پروانه‌های پرورش داده شده استفاده کنیم و خودمان فرآیند تولید کرم ابریشم را راه بیندازیم، ولی به دلیل هیبریدبودن نسل کرم‌ها، امکان استفاده از تخم‌ها وجود نداشت و آنها به کرم تبدیل نمی‌شدند. به همین دلیل ما همچنان کرم‌ها را از شرکت ابریشم تهیه می‌کنیم.

بچه‌ها حتما برای تغذیه کرم‌های عزیزشان می‌افتند به جان درخت‌های توت. آیا این کار باعث تخریب محیط زیست و بدآموزی نمی‌شود؟

این ایراد در ابتدا به ما وارد بود که شما که ادعا دارید حافظ محیط زیست هستید، دارید درخت‌ها را خراب می‌کنید. تا یک قسمتی از این حرف را قبول دارم. برای همین امسال در لوح‌های فشرده به بچه‌ها آموزش می‌دهیم چگونه برگ بچینند. در حقیقت، چیدن اصولی برگ درخت‌ها باعث می‌شود رشد درخت بیشتر و بهتر شود. در واقع یک جور هرس رایگان برای آنها محسوب می‌شود. در ضمن به بچه‌ها یاد می‌دهیم این برگ‌ها مخصوصا در محیط‌های شهری چه آلودگی‌هایی می‌تواند داشته باشد و چرا باید آنها را بشوییم و چگونه باید آنها را به کرم بدهیم و صدها موضوع دیگر که باعث می‌شود این جعبه کوچک به یک کارگاه بزرگ علوم تجربی تبدیل شود. کودکان درباره تغذیه، آلودگی هوا، سمپاشی و عواقب آن، رشد و نمو و مراحل زندگی، تجارت و کسب و کار و همچنین موضوعاتی مثل مرگ و مسئولیت‌پذیری هم چیزهای فراوانی می‌آموزند و همه اینها البته با کمک والدین و بزرگ‌ترها انجام می‌شود.

تا جایی که من می‌دانم آخرین مرحله تولید پیله کرم ابریشم مستلزم کشتن این کرم است. به این ترتیب فکر نمی‌کنید این اسباب‌بازی برای بچه‌ها خشن باشد؟

ما هم در ابتدا همین‌طور فکر می‌کردیم، اما خیلی زود دریافتیم کودکان در درک قوانین طبیعی خیلی از ما بزرگسالان، هوشمندانه‌تر عمل می‌کنند. آنها خیلی زود یاد می‌گیرند زندگی مراحل مختلفی دارد که مرگ هم بخشی از آن است. آنها خیلی زود و وقتی می‌فهمند که حاصل این کار موجب منفعت می‌شود، قانون بهره‌برداری درست از طبیعت به منظور بقا را یاد می‌گیرند و درکش می‌کنند. این اسباب‌بازی از این جهت هم برای کودکان آموزنده است. ما حتی به آنها یاد می‌دهیم برای چیدن برگ درختان هم باید آداب خاصی را رعایت کنند، چون با آن کار بخشی از وجود یک درخت را از زندگی جدا کرده‌اند. نه، به نظر من اصلا خشن نیست. به نظر من روبه‌رونکردن کودک با این اصل طبیعی، محبت و مراقبت از کودک تلقی نمی‌شود. برای نوجوانی که در زمان کودکی با قوانین طبیعت خو نگرفته است، مواجهه با این موضوع می‌تواند مخرب باشد، اما کودکان خیلی زود اصول را قبول می‌کنند.

و در پایان آیا بسته‌های پرورش کرم ابریشم در مغازه‌های اسباب‌بازی‌فروشی عرضه می‌شود؟

خیر، به هیچ وجه امکان ندارد. چون این بسته‌ها حاوی موجود زنده است که به مراقبت احتیاج دارد. ما این بسته‌ها را بنا به سفارش صبح آماده می‌کنیم و تا عصر به دست کودکی که قرار است مسئولیت کرم‌ها را بپذیرد، می‌رسانیم. در تهران 374 سرای محله وجود دارد که می‌توان بسته‌ها را از آنجا سفارش داد. همچنین از طریق شعبه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌شود درباره این بسته‌ها اطلاعات گرفت و در صورت تمایل خریداری کرد. این بسته یک برنامه کاری 30 روزه است که بچه با یک سی‌دی آموزشی کارش را شروع می‌کند. ما یک تیم پشتیبان هم داریم که بچه‌ها یا والدین می‌توانند با تیم پشتیبان تماس‌گرفته و سوالات خود را بپرسند.

مراحل بازی نوغان داری در بسته آموزشی

کرم‌های ابریشم در ایران فقط از پانزدهم فروردین تا اواخر اردیبهشت پیدا می‌شوند. بنابراین اسباب‌بازی ما فقط در آن دوره زمانی در دسترس است.

برای تبدیل‌شدن یک کرم نوزاد به کرم بالغ آماده پیله‌تنیدن حدود یک ماه زمان لازم است. دوره پیله‌تنیدن هم حدود سه روز طول می‌کشد. بعد از آن 16 روز این کرم خود را درون پیله‌ای بدون آب و غذا و هوا زندانی می‌کند و به اصطلاح به خوابی می‌رود که با تغییر همراه است.

به‌اصطلاح دچار دگردیسی شده و پس از 16 روز پروانه کرم ابریشم از پیله بیرون می‌آید. قبل از آغاز پیله‌تنیدن، کرم‌ها را باید با برگ توت سفید تغذیه کرد. وقتی هم پیله تنیدند ما از بچه‌ها می‌خواهیم اگر مایل بودند چند تایی از پیله‌ها را خشک کنند تا بتوانیم از آن ابریشم تهیه کنیم.

چند تایی هم باقی خواهد ماند برای این که کودک تبدیل شدن آنها به پروانه را ببیند. البته این پروانه‌ها پرواز نمی‌کنند. اصولا طی هزاران سالی که بشر کرم ابریشم را پرورش داده، این جانور پرواز کردن را فراموش کرده است!

رامین فتوت - جام​جم