اسب‌های وحشی منقرض‌شده ایران

 نخستین اسب‌های وحشی آسیا کورموهیپاریون‌ها (Cormohipparion) بودند که در ترکیه و اتیوپی به وجود آمدند که به هیپاریون داتوم (Hipparion Datum) معروف شدند. هیپاریون در زبان یونانی به معنای «اسب کوچک» (Pony) است. هیپاریون‌ها یک جنس از اسب‌های کوچک هستند که در آمریکای شمالی، آسیا، آفریقا و اروپا زندگی می‌کردند. هیپاریون‌ها در هر پا سه انگشت دارند؛ این سه انگشت، انگشتان شماره 2، 3 و 4 را شامل می‌شود که در آنها انگشت‌های شماره یک و 5 از بین رفته یا تحلیل رفته‌ است. کاهش تعداد انگشتان به سبب سازگاری برای دویدن است. در کاوش‌های فسیلی نیز گونه‌هایی از اسب‌های وحشی در ایران یافت شده که در این مقاله با برخی از آنها آشنا می‌شویم.

Hipparion primigenium

نام دیگر این گونه Equus primigenium است و به خانواده اسب و الاغ (Equidae) تعلق دارد. فراوان‌ترین گونه از جنس هیپاریون در نمونه‌های کشف‌شده مراغه در سال 1975 میلادی است. همه دندان‌های جانبی (دندان‌های گونه‌ای) در مقایسه با سایر گونه‌های هیپاریون به نسبت بزرگ و طویل است. دندان‌های جانبی فک بالا بشدت چین‌دار است.

هیپاریون مدیترانه‌ای (Hipparion mediterraneus)

نمونه‌های یافت‌شده از این گونه در مراغه آرواره زیرین به نسبت کامل و یک آرواره بالایی (سقف دهان) را شامل می‌شود. آرواره زیرین و سقف دهان یافت‌شده نزدیک به هم است، جفت‌شدگی خوبی نشان می‌دهد، الگوی پوشش مشابه دارد و مراحل تکاملی آنها نیز یکسان است. به نظر می‌رسد این دو قطعه فسیل مربوط به یک فرد نابالغ است. در مجموع، دندان‌های جانبی این گونه از گونه ‌Hipparion primigenius بلندتر است.

Hipparion matthewi

این گونه کمیاب‌ترین گونه در نمونه‌های سال 1975 میلادی است. بهترین نمونه آن قطعه‌ای از آرواره زیرین است.

Hipparion moldavicum

این گونه در منطقه فسیلی مراغه فراوان است.

هیپاریون ایرانی: (Iranica Hipparion)

این گونه برای نخستین بار توسط امیرحسین کواکبی‌نژاد و ویدا خاکی در سال 89 از منطقه مراغه گزارش شد. با بررسی‌های انجام شده و مقایسه نمونه‌های یافت شده با سایر نمونه‌های گذشته و جدید و بیومتری دقیق از خصوصیات و جزئیات دندان‌ها و آرواره زیرین مشخصات یک نمونه هیپاریون جدید برای نخستین بار به دست آمد. با توجه به لزوم شناخت آن، نمونه یافته‌شده «هیپاریون ایرانی» نامگذاری شد که از لحاظ فسیل‌شناسی مهره‌داران دارای اهمیت است. با مطالعه حدود 70 دندان منفرد و 20 فک و نیم‌فک زیرین و بالایی و جمجمه‌ها از جنس و گونه‌های مختلف هیپاریون‌ها و مطالعه و بررسی سایر نمونه‌های موجود در مراکز پژوهش که نمونه‌های مربوط به اکتشافات فسیل‌های مراغه در آن وجود دارد که در گذشته توسط محققان خارجی انجام پذیرفته است ـ نمونه شرح داده‌شده دارای مشخصات متمایزی از سایر نمونه‌های گذشته بوده که شایسته است آن را گونه جدیدی جهت شناخت بهتر نامگذاری کرد. گونه‌های فسیلی موجود در شمال غرب ایران با سن‌میوسن پسین از لحاظ فون بسیار شبیه مناطق در سیلوالیک هندوستان، سیناپ ترکیه، پیکرمی و ساموس یونان، سیسیل ایتالیا و جنوب آلمان و فرانسه و اسپانیاست، اما تاکنون مشخصات نمونه فوق از این مناطق گزارش نشده است. به همین دلیل خود می‌تواند حاکی از شرایط متفاوت و اختلافات جزئی آب و هوایی یا به اصطلاح تغییرات مینی کلیماتولوژی باشد که از میوسن شروع شده و به کواترنر رسیده است. بنابراین با توجه به فون غنی فسیل‌های مهره‌دار اعم از گوشتخواران و علفخواران متنوع از کوچک‌جثه تا بزرگ‌جثه می‌توان آن را یک فون کلاسیک جهت مطالعات دیرینه‌شناسی مهره‌داران معرفی کرد که به جهت منحصر‌به‌فرد بودن نمونه‌های آن در کشور، حفاظت و مراقبت بیشتری را طلب می‌کند. نمونه مذکور در موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط‌زیست قرار دارد.

Hipparion prostylum، Hipparion Campbelli و Hipparion gracile از دیگر هیپاریون‌های منقرض شده در مراغه هستند. همچنین جمجمه یک هیپاریون (sp Hipparion) در ایوند یافت شده که احتمالا مربوط به گونه Hippotherium brachypus است. جمجمه یافت شده در ایوند به لحاظ اندازه‌های بزرگ‌تر با جمجمه‌های یافت شده در مراغه متفاوت است.

تکامل اسب‌ها

اسب‌ها در سنوزوئیک تغییرات تکاملی شگرفی متحمل شدند. ائوسن زمان شروع تکامل اسب‌ها است. آنها در ائوسن پیشین از یک پستاندار به اندازه روباه به نام هیراکوتریوم (Hyracotherium) بود که روی پنجه‌ها راه می‌رفت. امروز بعد از 50 میلیون سال اسب‌ها از جثه یک روباه تا جثه‌ اسب‌های امروزی تغییر کرده‌اند.

علی ترک قشقایی

منبع:ساینس​دایرکت​،JSTOR