بازی آلودگی هوا با سلامت کودکان

نتایج تحقیقات نشان داده است که کودکان، به‌ویژه آنها که زیر پنج سال دارند به چندین دلیل فیزیولوژیکی، رفتاری و محیطی، بیش از بزرگسالان در معرض خطرات آلودگی هستند. این عوامل دست هم می‌دهند تا کودکان را به اولین گروه آسیب‌پذیر در برابر سموم موجود در هوا تبدیل کنند. موضوعی که دکتر محمدصادق حسنوند، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای این دانشگاه در گفت‌و‌گو با جام‌جم آن را تایید می‌‌کند و‌ می‌گوید: «طبیعتا کودکان نسبت به بزرگسالان، فعالیت  و جوش بیشتری دارند؛ این فعالیت بالا باعث می‌شود که تندتر نفس بکشند. بنابراین هوای آلوده بیشتری وارد سیستم تنفسی‌شان می‌شود.» براساس نتایج برخی پژوهش‌ها، کودکان در مقایسه با وزن‌شان، حدود دو برابر بزرگسالان هوا تنفس می‌کنند و درحین فعالیت،این نسبت می‌تواند بازهم افزایش داشته باشد. دکتر حسنوند، تنفس کودکان از راه دهان را هم یکی دیگر از علت‌های خطرپذیربودن کودکان در برابر آلودگی هوا می‌داند و ادامه می‌دهد: «کودکان به طور طبیعی تمایل بیشتری به تنفس از طریق دهان دارند. اما برخلاف بینی که دارای مو، مخاط و سینوس‌هایی برای فیلتر کردن آلاینده‌ها و مرطوب کردن هوا است، تنفس از دهان، به آلاینده‌ها این امکان را می‌دهد که مستقیما وارد مجاری تنفسی ‌شوند.» 
   
کودکان نزدیک‌تر به هوای آلوده
به نظر دکتر حسن وند،  استاد دانشگاه علوم پزشکی، کوتاهی قد کودکان و نزدیک بود‌ن‌شان به سطح زمین هم از دیگر عواملی است که اثرپذیری عوارض آلودگی هوا را در آنها بالا می‌برد: «کودکان به‌دلیل قد کوتاه‌تر، درست در لایه‌ای از هواتنفس می‌کنندکه اگزوزخودرو به آنها نزدیک‌تروغلظت آلاینده‌های سنگین‌ترمانندسرب،کادمیوم و...درآن بیشتر است.» 
اما برخی از دلایل فیزیولوژیکی هم این بروز خطر را بیشتر می‌کند؛ چنان‌که دکتر حسنوند هم از سیستم ایمنی ضعیف کودکان، تداوم رشد ریه و باریک بودن مجاری هوایی کودکان، به عنوان برخی از علل فیزیولوژیک تاثیرگذار بر سلامت این گروه سنی نام می‌برد و می‌گوید: «سیستم ایمنی کودکان، نسبت به افراد بزرگسال، ضعیف‌تر بوده و ممکن است به جای خنثی‌سازی آلاینده‌ها، واکنش‌های التهابی بیش از حد ایجاد کند که عامل اصلی تشدید آسم و آلرژی‌ها است.» 
این موضوعی است که دکتر محمد جهانگیری، متخصص اطفال هم آن را تایید می‌کند و باتوجه به همزمانی فصل آلودگی هوا با فصل بیماری‌های عفونی به جام‌جم می‌گوید: «از آنجایی که تشدید آلودگی هوا در فصول سرد سال اتفاق می‌افتد، همزمانی آن با بروز انواع ویروس‌های عفونی و آلرژی‌های فصلی و آسم، شدت عوارض آلودگی در کودکان را به مراتب بیشتر از هر وقت دیگر می‌کند.» 
دکتر جهانگیری معتقد است که گردش ویروس‌های مختلف در جامعه، باعث تضعیف سیستم ایمنی کودکان می‌شود؛ آن‌قدر که یک سرماخوردگی ساده که با کمی استراحت خوب می‌شود، وقتی در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرد، نه‌تنها به سرعت بهبود پیدا نمی‌کند بلکه عفونت به گوش و ریه و سایر ارگان‌های بدن مانند مغز هم سرایت پیدا می‌کند: «عوارضی که هم بسیار هزینه‌زا است و هم زمینه و احتمال ابتلا به آسم و آلرژی را ‌در بزرگسالی افزایش می‌دهد.» 
 
ریه؛ اولین عضو تحت‌تاثیر!
آلودگی هوا یک تهدید جدی و چندوجهی برای سیستم تنفسی ما است که می‌تواند از تحریکات جزئی تا بیماری‌های مزمن و تهدیدکننده حیات را به دنبال داشته باشد. دکتر اردا کیانی، فوق‌تخصص بیماری‌های ریوی و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز به جام‌جم می‌گوید: «باید توجه داشت که ریه کودکان در حال رشد است و این مسأله از علت‌های آسیب‌پذیری بیشتر ریه کودکان نسبت به بزرگسالان در برابر آلودگی هوا است.»آن‌طور که او توضیح می‌دهد، وظیفه مژک‌های تنفسی، به دام انداختن آلودگی‌ها و انتقال آنها به سمت خارج از مجاری تنفسی است. این در حالی است که آلودگی هوا می‌تواند سلول‌های ریه و مژک‌های تنفسی در حال رشد کودکان را از بین ببرد و شانس ابتلا به بیماری‌های ریوی در آنها را افزایش ‌دهد.‌ 
به گفته دکتر کیانی، به دلیل از کار افتادن مژک‌ها و تکمیل نبودن سیستم ایمنی بدن، کودکان بیشتر در معرض عفونت‌های تنفسی ناشی از آلودگی هوا قرار می‌گیرند؛ به‌خصوص در افرادی که سابقه ابتلا به آلرژی و آسم دارند‌.
استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از ضرورت توجه به شاخص‌های آلودگی در روزهای آلوده فصل پاییز و زمستان می‌گوید و ادامه می‌دهد: «زمانی که شاخص آلودگی هوا بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ است، بهتر است کودکان با سابقه آسم و آلرژی، در مناطق مرکزی شهر تردد نکنند و بازی در فضای آزاد را محدود کنند. اگر هم شاخص آلودگی بالاتر از ۱۵۰ رفت، ترجیحا از منزل خارج نشوند.»  دکتر کیانی توصیه می‌کند، کودکانی که سابقه آلرژی یا بیماری ریوی دارند، واکسن آنفلوآنزا را تزریق کنند، زیرا آلودگی می‌تواند به عنوان یک محرک برای بروز بیماری‌های سابق عمل کند.
   
گرد و غبار و منابع متحرک 
مهم‌‌ترین آلاینده‌ای که اثراتی جدی بر سلامت کودکان دارد، ذرات معلق است؛ ذرات معلقی که گاهی از طوفان‌های گرد و خاک جان می‌گیرند و گاهی از منابع متحرک. آلاینده‌‌هایی که براساس مطالعات بین‌المللی، خیلی تفاوتی بین‌شان وجود ندارد و همه انواع آن، فارغ از منبع انتشار، می‌توانند اثراتی جدی بر سلامت کودکان بگذارند: «این اثرات فارغ از منبع، آن‌قدر جدی است که می‌تواند سلامت جنین در شکم مادر را هم تحت‌تاثیر قرار دهد؛ یعنی اگر مادر بارداری در مواجهه با آلودگی هوا قرار بگیرد، این‌که فرزندش با وزن بسیار کم و یا اختلال در سیستم رشد و عصبی متولد شود، احتمال دوری نیست! » این را رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران به جام‌جم می‌گوید. او معتقد است که نتایج تحقیقات بین‌المللی از این حکایت دارند که صرف نظر از منبع انتشار، یعنی چه منابع متحرک مانند ترافیک و چه منابع طبیعی مانند طوفان‌های گرد و غبار، این ماهیت فیزیکی ذره است که آسیب جدی ایجاد می‌کند؛ این ذرات به عمق ریه‌ها نفوذ کرده و حتی وارد جریان خون می‌شود. 

راهکاری وجود دارد؟
‌حفاظت از سلامت کودکان در برابر آلودگی هوا، نیازمند اتخاذ یک رویکرد چندلایه، فوری و البته از آن مهم‌تر، عملیاتی است که هم اقدامات فردی و خانوادگی را دربر می‌گیرد و هم نیاز به اصلاحات ساختاری در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان دارد. به نظر دکتر حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، دو رویکرد کاهش میزان آلودگی از منبع و کاهش مواجهه با آلودگی، از اساسی‌ترین راهکارهایی است که می‌تواند به حفظ جان کودکان در برابر این تهدید جدی، کمک کند: «تغییر فضای شهری از خودرومحوری به انسان‌محوری، یکی از آن راهکارهایی است که می‌تواند به کاهش آلودگی از منبع کمک کند. طبیعتا در کلانشهری که تعداد خودروها به حداقل برسد و حمل و نقل عمومی، اولویت افراد برای تردد در شهر باشد، میزان آلودگی کمتر خواهد بود. اعمال برخی قوانین برای کاهش تعداد خودرو در مناطق پرتردد کودکان هم می‌تواند روش مناسبی باشد؛ چنانچه دربرخی از کشورها، درمناطق پیرامون مدرسه و مهد کودک و به طور کلی منطقه‌های پر رفت و آمد برای کودکان، ممنوعیت پارک خودرو و یا حتی روشن بودن خودرو به صورت درجا وجود دارد.» براساس نتایج تازه‌ترین مطالعات، اگر چنین ممنوعیت‌هایی در این مناطق اعمال نشود، میزان آلایندگی پیرامون کودکان، دو تا سه برابر بیشتر از زمان اجرای ممنوعیت خواهد بود. افزایش فضاهای سبز شهری مانند درخت‌کاری در مسیر مدارس که به عنوان فیلترهای طبیعی عمل می‌کنند و جذب آلاینده‌ها را بهبود می‌بخشند، هم از دیگر راهکارها برای کاهش آلودگی‌های پیرامون کودک است اما زمانی که سیستم نتواند راهکارهایی قابل قبولی را اجرایی کند، ‌بدیهی است که افراد باید خودشان از خودشان مراقبت کنند. 

قربانیان آلودگی
براساس آمار جهانی، سالانه ۷۰۰ هزار کودک زیر پنج سال در دنیا، بر اثر عوارض ناشی از آلودگی هوا، جان خود را از دست می‌دهند. در ایران، این آمار به طور تخمینی بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ کودک زیر پنج سال در سال برآورد می‌شود. این آمار برای کل جمعیت ایران، سالانه حدود ۵۰ هزار مرگ، در تمامی گروه‌های سنی به آلودگی هوا نسبت داده می‌شود. این آمار هشداری جدی و متاسفانه هرساله برای سیاست‌گذاران، والدین و جامعه پزشکی است؛ هشداری که یادآوری می‌کند که سرمایه‌گذاری برای هوای پاک، سرمایه‌گذاری مستقیم در حفظ جان و توانمندی‌های نسل‌های آینده است.