حزب؛ ظرفیت ناشناخته سیاست در ایران

بتازگی هم محمدرضا باهنر، نایب ‌رئیس مجلس بار دیگر بر ضرورت ایجاد حزبی فراگیر تاکید کرده و محمد شریعتمداری، وزیر بازرگانی دولت اصلاحات هم از تصمیمش برای ایجاد جبهه‌ای فراگیر با عنوان جبهه اعتدال خبر داده است.

این‌که چنین اظهارات و تلاش‌هایی در اجرا به چه شکل درخواهد آمد و آیا تشکیل جبهه‌ای فراگیر قابل اجراست، موضوع این بحث نیست، اما نفس این اظهارات نشان‌دهنده دغدغه‌ فعالان سیاسی نسبت به فعالیت حزبی در کشور است و این اظهارات را می‌توان تلاش دوباره حتی کوچک برای احیای نظام حزبی در کشور دانست.

تاریخ تحزب در کشور ما نشان می‌دهد که احزاب به دلیل مشکلات ساختاری و نداشتن ارتباط با واقعیت‌های جامعه معمولا تاثیرگذاری خاصی در تحولات سیاسی کشور نداشته‌اند و معمولا افراد و چهره‌ها بوده‌اند که توانسته‌اند افکار و ایده‌های خود را بر فعالیت‌های حزبی و گروهی غلبه دهند.

در بررسی فعالیت احزاب در ایران پس از مشروطه تا زمان انقلاب اسلامی، با توجه به نوع حکومت‌های دیکتاتوری و فردی چندان عجیب نبود که احزاب از جایگاه بالا و تاثیرگذاری برخوردار نباشند، اما پیروزی انقلاب در سال 57 و تشکیل حکومت جمهوری اسلامی هم باعث نشد که حزب بتواند به جایگاه مطلوبی که در برخی کشورهای توسعه‌یافته از نظر سیاسی برخوردار است، برسد و درواقع می‌توان گفت ظرفیت عملی و واقعی که بعد از انقلاب اسلامی برای تحزب ایجاد شد، هنوز اجرایی نشده است.

تدوین‌کنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی با ملاحظاتی که از 70 سال تجربه پس از دوران مشروطیت درخصوص تحزب داشتند، اصل 26 قانون اساسی را به این موضوع اختصاص دادند و چنین آوردند که: «احزاب، جمعیت‌ها، انجمن‌های سیاسی، صنفی و انجمن‌های اسلامی یا اقلیت‌های دینی شناخته‌شده آزادند؛ مشروط به این‌که اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی را نقض نکنند و هیچ‌کس را نمی‌توان از شرکت در آنها منع کرد یا به شرکت در یکی از آنها مجبور ساخت.»

آیت‌الله شهید بهشتی هم در همان سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب تا قبل از شهادتش، تلاش‌های زیادی برای نهادینه کردن فرهنگ تحزب در کشور انجام داد و حزب جمهوری اسلامی را همراه برخی دیگر از چهره‌های اصلی انقلاب بنیان گذاشت، اما الان بعد از گذشت 35 سال از انقلاب هنوز جایگاه حزب و کار تشکیلاتی برای خیلی ‌ جا نیفتاده است و برخی مسئولان، مستقل بودن تشکیلات را به عنوان نقطه قوتی برای خود می‌پندارند.

حال که به نظر می‌رسد موج جدیدی از دغدغه‌ها درخصوص فعالیت حزبی در میان فعالان سیاسی در حال شکل گرفتن است، ضروری است تا ابتدا به آسیب‌شناسی تجربه‌های گذشته تحزب اقدام شود و همزمان با تلاش برای تشکیل احزاب قدرتمند و تاثیرگذار، موانع فعالیت‌های تشکیلاتی که بعضا به ساختار فرهنگی و گاهی به ساختار سیاسی کشور مربوط هستند، مرتفع شوند تا احزاب و تشکل‌های جدید به سرنوشت گذشتگان خود دچار نشوند و بتوانند جایگاه اصلی خود را بیابند.

همچنین نباید فراموش کرد که تجربه احزاب در ایران و حتی دیگر کشورها نشان داده است که برای موفقیت و فراگیری یک حزب، باید چهره‌های اصلی و سیاستمداران حرفه‌ای به آن بپیوندند.

حسین نیک‌پور - دبیر گروه سیاسی