تفاوت مناظره های سال 88 و 92 به روایت رضا پورحسین/ در کتابم زبان بدن نامزدها را تحلیل کرده ام

تجربه تاثیرگذار مناظره‌های انتخاباتی را باید مبدأیی برای حرکت به مقصد تفاهم و تعامل دانست. یعنی اتفاقی که سبب شد بسیاری از مردم بتوانند دیدگاه‌ها و مواضع خود را نسبت به نامزدهای مورد نظرشان در معرض قضاوتی بی‌طرفانه قرار دهند و تصمیم‌گیری نهایی برایشان آسان‌تر شود. این اقدام همان نقطه شروعی بود که صدا و سیما آن را بنیان نهاد و اکنون با ادامه دادن این مسیر سعی در رسیدن به نتایج موثرتر و ماناتر دارد.

دکتر رضا پورحسین، مدیر شبکه مستند سیما و مجری مناظره‌های انتخابات ریاست جمهوری سال 88 که بتازگی نگارش کتابی با عنوان «مناظره 88» را به اتمام رسانده است، در این گفت‌و‌گو از تجربه‌های خود در اجرای برنامه‌های مناظره، شاخصه‌های یک مجری موفق در اجرای این‌گونه برنامه‌ها و همچنین تفاوت مناظره با واژه‌هایی مشابه همچون بحث و گفت‌و‌گو می‌گوید.

کتابتان چه مضامینی را شامل می‌شود؟ آیا خاطره‌نویسی از اجرای برنامه‌های مناظره است یا رویکردی صرفا نظری و بدون مصداق‌یابی دارد؟

مدت‌ها بود انگیزه نوشتن کتاب مناظره 88 را داشتم. البته ناگفته نماند همه اسناد لازم و کلید واژه‌ها و سرنخ‌های وقایع آن شش شب پرالتهاب را گردآوری و یادداشت کرده بودم، چون ممکن بود بسیاری از جزئیات آن روزها و شب‌ها از خاطرم برود. این کتاب دو رویکرد کلی دارد. رویکرد اول نقل وقایع و گفت‌و‌گوها از فضای بیرونی و داخلی استودیوست که بیشتر شامل اصل مناظره و حواشی قبل و بعد از آن خواهد بود. رویکرد دوم، تحلیلی روان‌شناختی از فضای آن روزها، فضای داخل استودیو، تحلیل روانی نامزدها و تاثیر متقابل هواداران و نامزدها بر یکدیگر است. طبیعی است در این تحلیل، هم مصادیق و هم مبانی نظری و علمی ذکر می‌شود. در مناظره‌ها حتی من به زبان بدن نامزدها هم توجه کرده و یادداشت برداشته بودم و تحلیل کرده‌ام.

باتوجه به این که برخی مجریان به واسطه اجراهایشان با مسئولان ارشد دولتی شناخته می‌شوند و در یک حوزه خاص به اجرا می‌پردازند، چنین کاری را مناسب ارزیابی می‌کنید؟

اجرا در رسانه امری حرفه‌ای و هنری است و بدون هنر هم نمی‌توان پیام را به طور نافذ و تاثیرگذار منتقل کرد. اجرا حرفه‌ای است. به این دلیل که اجرای تلویزیونی و رادیویی مبتنی بر یک​سری مهارت‌های کلامی، هیجانی، شخصیتی و شناختی است. بنابراین نمی‌تواند گستره زیادی را شامل شود. به همین دلیل معتقدم مجریان موفق نوع و حیطه اجرای خود را محدود می‌کنند و برای آن تعریف دارند. در عمل هم این موضوع دیده شده است. بیشتر مجریان موفق، خود را در حیطه اجرایشان محدود کرده‌اند. از سوی دیگر، تکلیف مخاطب نیز با این مجری مشخص است، چراکه هر مخاطبی از مجری یک شخصیت در ذهن دارد. درهم شدگی شخصیت مجری ممکن است ذهنیت اعتمادبر‌انگیز مخاطب را خدشه‌دار کند.

چقدر مناظره‌های یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری را دنبال کردید؟

همه آنها را دیدم.

نظرتان نسبت به کیفیت این مناظرات و تغییراتی که نسبت به تجربه مناظره‌های سال 88 داشت، چه بود؟

به نظرم برای ساماندهی این مناظره‌ها طراحی و زحمات زیادی کشیده شده بود. من به لحاظ کیفی، نمره خوبی به مناظره‌های 92 می‌دهم. دلیل آن هم تعداد مخاطبان زیاد و ملاک تعیین‌کننده آن برای نگرش‌سازی، تصمیم‌سازی و تغییر تصمیم مخاطبان است.

اهمیت این مناظره‌ها تا حدی بود که با هر جلسه، آرای زیادی از شخصی به شخص دیگر جابه‌جا می‌شد. این موضوع بیانگر توان تمییز و نفوذ آن برای انتخاب بهتر بوده است.

این ملاک در مناظره 88 نیز وجود داشت، اما فضای سال 88 و سال 92 خیلی متفاوت بود. التهابات بیرونی و تظاهرات انتخاباتی پیش از برگزاری آن به مرور رنگ عصبیت و التهاب به خود گرفت. در چنین فضایی هیجان بر توان پردازش اطلاعات ذهنی غلبه می کند. به همین دلیل در شرایط ملتهب نوع گفت‌و‌گوها و مناظرات چندان تعیین‌کننده نیست،مگر برای کسانی که درگیر این فضا نشده‌اند و صرفا حرف‌ها را دنبال می‌کنند. من فکر می‌کنم شهرهای کوچک، بخش‌ها و روستاها کمتر در فضای دو قطبی و التهابی آن دوره به سر می‌بردند و به همین دلیل، بیشترین استفاده را از مناظره‌های سال 88 بردند. این مناظره‌ها برای آنها تعیین‌کننده نوع انتخابشان بود.

آیا مدیریت مباحث از سوی رسانه و محدودیت اختیار و ابتکار عمل نامزدها باعث نشد جذابیت فرمی این برنامه‌ها کاهش یابد؟

هر گفت‌و‌گویی چه در رسانه، چه خارج از آن مانند محافل علمی و فرهنگی دارای چارچوب است. یعنی مدیریت دارد و نمی‌توان بحثی را بدون مدیریت به حال خود رها کرد. طبیعی است ذات مدیریتی، در عین این‌که مباحث را به نفع مخاطبان سامان می‌دهد، ممکن است تلقی محدودیت از آن بشود. شما می‌گویید ابتکار عمل. این چه معنایی دارد؟ اگر هر نامزدی بخواهد هر کاری بکند یا حرفی را بدون در نظر گرفتن سوال و موضوع مناظره بزند، ممکن است آن را ابتکار عمل بداند. در حالی که این اقدام ابتکار عمل نیست. هر رابطه تعاملی دارای قواعدی است که طرفین باید خود را در چارچوب قواعد آن قرار دهند.

البته اگر شرکت‌کنندگان خود را در این چارچوب تعیین شده قرار ندهند باید بتوانند آزادانه حرف‌هایشان را بزنند و نظر دیگران را هم به چالش بکشند.

قبول دارم به‌کار‌گیری نظم افراطی و زمان‌بندی‌های بسیار کوتاه روند مباحث را کند و تعامل افکار را از شور و هیجان می‌اندازد و این مساله برای مخاطب کمی خسته‌کننده است. البته این نکته را هم بگویم که نباید فرض شود هر ‌گفت‌و‌گوی جذابی حتما پرسر و صدا و دارای هیجان است. اگرچه هیجان بهنجار، عنصر مهمی در بحث‌های مناظره‌ای است. اما محتوا و نحوه ارائه منطق قوی نیز می‌تواند به شور و نشاط فضای مناظره کمک شایانی کند.

درباره ادامه یافتن مناظرات در همان ساختار تجربه شده و بسط و گسترش آن به موضوعاتی غیرسیاسی و مسائل عام یا خرد اجتماعی چه دیدگاهی دارید؟

مناظره بر وزن مفاعله تعاطی دو نظر است که برای نفر سوم یعنی بیننده و شنونده بحث بسیار سودمند بوده و به جمع‌بندی نیاز ندارد. در مناظره این مهم است که شکل کار رعایت شود و دیگر این که بحث بین دو رویداد، دو دیدگاه یا دو مبنا و سلیقه متفاوت صورت پذیرد. هر بحثی را نمی‌توان مناظره نامید. مناظره زمانی موضوعیت دارد که دو یا چند نظر مبنایی وجود دارد و هر کس از نظر خود دفاع می کند و مناظره میدانی برای ارزیابی و دفاع از افکار در حضور اذهان و اهل منطق است. اگر این شرایط رعایت شود، موضوعات مختلفی در جامعه وجود دارد که می‌تواند موضوع مناظره باشد، چه موضوعات خرد و چه موضوعات کلان. طبیعی است هرچه موضوعات عام‌تر باشد، مخاطبان بیشتری را به خود جلب می‌کند.

برنامه‌های مناظره‌ای تا چه میزان از نظر ساختاری و مراحل تولیدی با برنامه‌های روتین تلویزیون تفاوت می‌کند؟

برنامه‌های مناظره‌ای به لحاظ تعیین موضوع و انتخاب افراد شرکت‌کننده و چالشی بودن آن کمی با برنامه‌های دیگر تفاوت دارد. در برنامه‌های مناظره‌ای، انتخاب موضوع باید ناظر بر شناخت دقیق از مسائل و معضلات جامعه باشد که به نوعی حل نشده یا در وضع ابهام قرار دارد. به همین دلیل مطالعات زیادی می‌طلبد. در ضمن افرادی باید برای آن انتخاب شوند که دو یا چند مناظره را نمایندگی کنند. طبیعی است یک تاک‌شو یا یک میزگرد عادی نمی‌تواند شکل مناظره به خود بگیرد. به لحاظ ساختاری، نوع دکور، طرز نشستن و نامحدود بودن زمان می‌تواند به فضای نشاط‌آور مناظره کمک کند.

حساسیت ذاتی موضوعات مطرح شده در این‌گونه برنامه‌ها چقدر خروجی و برآیند نهایی را تحت‌ تاثیر خود قرار می‌دهد؟

طبیعی است گرمی مناظره تا حد زیادی مدیون موضوع آن است. موضوعاتی که با مسائل مهم زندگی فردی و اجتماعی مردم پیوند بیشتری دارد، مناظره را داغ‌تر می‌کند و می‌تواند حتی ساختار آن را هم تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین انتخاب موضوع و سوژه در مناظره بسیار مهم و تعیین‌کننده است.

یک اجرای موفق در مناظره چه شاخصه‌هایی دارد؟

بهترین نقش مجری مناظره، هماهنگ و هدایت کردن بحث به سوی موضوع اصلی مناظره است. البته این مسئولیت بسیار حساس و دقیق است. مجری نباید برای هدایت بحث، روند پرشتاب مناظره را کاهش دهد و بهتر است نقش ناظر را ایفا کند و خود را طرف بحث دو دیدگاه شرکت‌کننده قرار ندهد.

رکسانا قهقرایی/ قاب کوچک