هورالعظیم جان می​دهد

این روزها اگر شخصی گذرش به تالاب بیفتد یا ماهیگیر است یا شکارچی پرنده‌های مهاجر یا یکی از کارکنان شرکت نفت.دیگر از آن کلک‌ها (خانه‌های شناور ساخته شده با حصیر و نی) و تالاب یکپارچه خبری نیست، اینجا تا چشم کار می‌کند جاده ساخته شده، جاده‌هایی که اول و آخرشان به چاه‌های نفت ختم می‌شود و آن‌قدر عریض ساخته شده‌اند که کاشفان چینی شرکت نفت با هر خودرویی در آنها دور یک فرمان می‌زنند. جاده‌ها به حدی در دل تالاب ریشه دوانده که تالاب را به چند حوضچه تقسیم کرده‌اند، این جاده‌ها که به جاده‌های آنتنی یا اکتشافی معروفند، نگاه هر رهگذری را به سمت دکل‌های سر به آسمان کشیده شرکت نفت سوق می‌دهند، دکل‌هایی که آتش از آنها زبانه می‌کشد، آتشی که بلای جان تالاب شده و راه را بر سیراب شدن قسمت‌های جنوبی هورالعظیم سد کرده است.

شمال تالاب هنوز سرسبز و زنده است، تا چشم کار می‌کند آب لاجوردی همه جا پهن است و غوغای پرندگان مهاجر از آن به گوش می‌رسد، اما به فاصله چند متر آن طرف‌تر یعنی به اندازه عرض جاده‌ای به نام «شط‌علی» که تالاب را به قسمت‌های شمالی و جنوب تقسیم می‌کند، برهوتی خودنمایی می‌کند که سال‌هاست دیگر در آن نی یا جگن نمی‌روید و آن‌قدر تشنه است که در ابتدا هر تازه واردی تصور می‌کند این قسمت از تالاب به سیاره یا کشوری دیگر تعلق دارد.این‌که در فاصله‌ای کوتاه می‌توان دو چهره متفاوت از تالاب دید و این‌که اصلا چرا باید تالاب یکپارچگی‌اش را از دست بدهد، پرسشی است که عادل مولا، معاون محیط‌زیست اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در پاسخ به آن به جام‌جم می‌گوید: اینجا نفت و گاز زیاد است بعد از این‌که شرکت نفت به تالاب ورود کرد برای حفر چاه شروع به ساخت جاده کرد و حالا تالاب به پنج حوضچه تقسیم شده است.

نکته اینجاست که قبل از وارد شدن شرکت توسعه نفت به تالاب، مسیرهایی وجود داشت که مردم محلی از آن استفاده می‌کردند، اما این مسیرها ساخته دست انسان نبودند و با بالا آمدن آب تالاب همه قسمت‌های آن زیر آب می‌رفتند.نکته اینجاست جاده‌هایی که شرکت نفت می‌سازد طوری ساخته می‌شوند که مانع نفوذ آب به دیگر قسمت‌های تالاب شده است. اکنون حفاری‌های شرکت نفت در این تالاب آلودگی بیشتری ایجاد کرده ، تا آنجا که تالاب هورالعظیم مانند گذشته قادر به خودپالایی نیست.

میراثی شوم برای تالاب

چند سال پیش قراردادی بین شرکت‌های چینی اکتشاف نفت و مسئولان وزارت نفت کشورمان بسته شد که براساس آن اکنون چینی‌ها ادعا می‌کنند فقط روی زمین خشک برای اکتشاف نفت کار می‌کنند، همین بهانه‌ای شده برای خشک‌کردن تالاب، تا آنجا که اکنون بیش از 40 درصد آن از آب محروم شده و آب‌های مازاد تالاب به‌جای سیراب کردن قسمت‌های جنوبی آن به کشور عراق سرریز می‌شود. مسئولان حفاظت محیط‌زیست خوزستان می‌گویند برای ساخت آبگذر زیرزمینی نیز دست به کار شده و جانمایی کرده‌اند، اما اجازه چنین کاری به آنها داده نمی‌شود. به همین دلیل بخش جنوبی تالاب هورالعظیم روز به روز در انتظار آب ترک برمی‌دارد، این در حالی است که کارشناسان محیط‌زیست هشدار می‌دهند ارزش تالاب‌ها کمتر از نفت نیست تا آنجا که ارزش آنها را ده برابر زمین‌های کشاورزی می‌دانند، افزون براین تالاب‌ها سبب جذب گردشگر، ایجاد شغل برای بومیان منطقه، مانع از افزایش ریزگردها و تعدیل آب و هوا نیز می‌شود.

صاحبان بی‌شمار تالاب

نکته دیگری که در این بین باید به آن توجه کرد این است که سازمان‌ها و نهادهای مختلفی در کشور ادعا می‌کنند صاحب تالاب هستند؛ از سازمان حفاظت محیط‌زیست و جوامع محلی گرفته تا وزارت نیرو و جهاد کشاورزی. محسن سلیمانی روزبهانی، مدیر ملی طرح بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها درباره راهکار‌های نجات تالاب هورالعظیم به جام‌جم می‌گوید: برای این‌کار وزارت نفت و نیرو باید توجه بیشتری به آبرسانی به تالاب داشته باشند تا آب از بخش شمالی به بخش جنوبی تالاب برسد. به گفته وی نباید محیط‌زیست را قربانی توسعه کرد،چون با برنامه‌ریزی علمی می‌توان محیط زیست و توسعه را با هم داشت.

معاون محیط‌زیست اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان یادآور می‌شود: جایی که صنعت ورود می‌کند چالش‌هایی وجود دارد، چالش اکتشاف نفت، ساخت جاده ودفع پسماند که احداث جاده سبب آسیب دیدن تالاب شده است. علاوه بر این تالاب هورالعظیم از رودخانه کرخه تغذیه می‌شود به همین دلیل حقابه آن با احداث سدها و بالادستی کم شده است. این در حالی است که کمبود نیرو سبب شده شکارچیان غیرمجاز از هر فرصتی برای شکار پرندگان بومی و مهاجر تالاب هورالعظیم استفاده کنند. مولا دراین باره می‌افزاید: هورالعظیم آخرین ایستگاه پرنده‌های مهاجر زمستانه در کشور است. طاووسک و آبچلیک از پرنده‌های بومی این تالاب هستند، افزون بر این پرنده‌های شناخته‌شده‌ای مانند مارگردن،اردک سرسفید، غول حواصیل و پلیکان پاخاکستری نیز در اینجا دیده شده است.

تالابی به نام شادگان

در کنار هورالعظیم؛ «بامدژ»، «میانگران» و «شادگان» سه تالاب بزرگ دیگر استان خوزستان هستند، که زندگی مردم محلی به آنها وابسته است، اما زندگی در تالابی مانند شادگان با تالاب هورالعظیم متفاوت است، زیرا برخلاف هورالعظیم در تالاب شادگان کماکان زندگی جریان دارد، هرچند ​ با وضع نامناسب مدیریت تالاب به نظر می‌رسد تا مدتی دیگر از این تالاب و ساکنانش فقط خاطره‌ای باقی بماند. عبدالزهرا سنواتی، فرماندار شادگان به جام‌جم می‌گوید: تا چند سال پیش حدود 5000 نفر از بومیان این تالاب فقط از طریق ماهیگیری امرار معاش می‌کردند، اما این روزها تعداد آنها به 2700 نفر کاهش پیدا کرده است.با این حال هنوز اندک بومیان باقیمانده منطقه با قایق‌هایشان در این تالاب رفت و آمد می‌کنند و با پرورش گاومیش، ماهیگیری و شکار روزگار می‌گذرانند.

ناصر یکی از ساکنان تالاب شادگان است، او با قایق​ کوچکی که دارد گردشگران را به مناطق مختلف تالاب برده و از این راه امرار معاش می‌کند. ناصر درباره وضع ساکنان تالاب می‌گوید: درآمد بیشتر افراد اینجا از طریق ماهیگیری، صید پرنده یا پرورش گاومیش است. البته حدود 50 نفر از جوانان نیز با قایق کار می‌کنند.

ناصر از این گله دارد که مسئولان برای معرفی تالاب و جذب گردشگر سرمایه‌گذاری نمی‌کنند و فقط در تعطیلاتی مانند عید نوروز کار او و دوستانش رونق می‌گیرد.

او ادامه می‌دهد: علاوه بر این مسئولان باید برای قایق‌های ما سهمیه بنزین در نظر بگیرند و آنها را بیمه کنند تا ما بهتر بتوانیم کار کنیم. مدتی قبل اعتباری برای گردشگری اینجا اختصاص دادند که فقط صرف ساخت چند اسکلت آهنی و آلاچیق شده است.

یکی دیگر از ساکنان تالاب شادگان درباره ماهیگیری و شکار پرنده می‌گوید: بیشتر اینجا اردک مرمری و غاز شکار می‌کنیم، غاز را حدود 40 هزارتومان می‌فروشیم،اما مشکل اینجاست که تعداد این پرنده‌ها به‌دلیل شکارچیان غیرمجاز خیلی کم شده و به سختی می‌توان آنها را پیدا کرد. ماهی‌های تالاب هم خیلی کم شده قبلا تا 40 قطعه ماهی هم صید می‌کردیم، اما این روزها هر ماهیگیر به زحمت پنج قطعه ماهی صید می‌کند. فعالیت قاچاقیچان غیرمجاز سبب شده بومیان تالاب برای شکار و ماهیگیری با مشکل روبه‌رو شوند. به گفته یکی از آنها، فرصت‌طلب‌ها با استفاده از موتور برق ماهیان تالاب را صید می‌کنند و کسی نیست که جلوی آنها را بگیرد.

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد کمبود نیرو در یگان حفاظت محیط‌زیست خوزستان است که سبب شده آنها نتوانند بخوبی تالاب‌های این استان را پوشش دهند. برای نمونه تالاب شادگان با مساحت​ 537 هزار و 700 هکتار را فقط هفت نیروی یگان حفاظت محیط‌زیست خوزستان با یک خودرو پوشش می‌دهند. این درحالی است که پوشش تالابی با طول 80 کیلومتر با یک خودرو و هفت مامور واقعا امکان‌پذیر نیست.

بحرانی بودن وضع تالاب‌های کشور ماجرای تازه‌ای نیست.نکته اینجاست که​گاهی وضع وخیم آنها رسانه‌ای شده و بعد از مدتی به فراموشی سپرده می‌شود، به همین دلیل به نظر می‌رسد مسئولان باید با آگاه‌سازی بومیان منطقه و تغییر سیاست‌هایشان دست‌کم شرایط این تالاب‌ها را تثبیت کنند.

مهدی آیینی ‌/ ‌گروه جامعه