به هوا فکر کنیم یا فضا؟

از فارغ‌التحصیلان هم انتظار می‌رود که بتوانند در هر دو حوزه فعالیت کنند، اما مساله مهم در این مورد هدف‌گیری و تلاش کشور برای اهمیت دادن به این دو صنعت متفاوت با نیازمندی‌ها و دستاوردهای گوناگون است. رشته مهندسی هوافضا در ایران مثل همه دنیا با توجه و تکیه بیشتر بر دانش هوانوردی آغاز به کار کرد و در جریان خروشان و سریع پیشرفت علمی کشور، ناگهان دست خود را در بخش فضایی خالی دید؛ موضوعی که باعث شد سازمان فضایی ایران در نخستین روزهای کار جدی خود و به منظور تامین نیروی انسانی کافی برای این صنعت، مجبور به واگذاری چند پروژه کلان طراحی و ساخت ماهواره به دانشکده‌های مهندسی هوافضا در دانشگاه‌های مختلف شود؛ موضوعی که دستاوردهای آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و بسیاری معتقدند این روزها آموزش دیدگان این برنامه بسیار پرخرج، در خارج از کشور جذب مراکز تحقیقاتی هوافضایی کشورهایی مثل کانادا یا ایالات متحده شده‌اند.

دکتر محمد طیبی رهنی، رئیس انجمن هوافضای ایران و عضو هیات علمی دانشکده مهندسی هوافضای دانشگاه شریف در این باره می‌گوید: «در تمام این سال‌ها به واسطه امکاناتی که در حوزه هوایی بوده و به همان نسبت در حوزه فضایی نبوده و همچنین به دلیل سخت‌افزار و نرم‌افزار و سایر امکاناتی که در حوزه هوایی بیش از حوزه فضایی بوده، به مقوله هوایی بیشتر پرداخته شده، اما درباره این که به کدام یک باید بیشتر پرداخته شود، هر دو در یک سطح هستند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. سند جامع توسعه هوافضایی کشور هم هر چهار حوزه هوافضا یعنی حوزه فضایی، حوزه هوایی، حوزه هوانوردی و حوزه موشکی را در یک درجه اهمیت قرار داده است. رشد این چهار حوزه با هم دیده شده و هیچ یک بر دیگری اولویت ندارد.» او در حالی که مشخصا معتقد است در شرایط موجود به حوزه هوایی بیشتر پرداخته شده، برای رسیدن به تعادل بین حوزه‌ها پیشنهاد می‌دهد: «نخست باید از بحث‌های ترویجی و فرهنگ‌سازی بهره گرفت زیرا به اقداماتی کوتاه‌مدت و اقداماتی بلندمدت در این حوزه نیاز است که بحث فرهنگسازی یکی از آنهاست. از طرفی می‌توان اقدامات کوتاه‌مدت را که سریع‌تر نتیجه می​دهد، در این حوزه انجام داد. تقویت زیرساخت‌ها، تجهیزات و آزمایشگاه‌هایی که بتواند در این حوزه به دانشجویان و متخصصان این رشته کمک کند، سبب رونق پروژه‌های فضایی خواهد شد.» و سپس می‌افزاید: «دستگاه‌های حاکمیتی مانند سازمان فضایی، دفتر امور فضایی، پژوهشگاه فضایی و تمام متخصصانی که در حوزه فضایی کار می‌کنند، باید نیرو و انرژی خود را به دانشگاه‌ها منتقل کنند تا دانشگاه‌ها و استادان با انبوهی از طرح‌ها و برنامه‌های فضایی روبه‌رو شوند و بتوانند از میان آنها به برنامه‌های مورد علاقه خود بپردازند.»

این در حالی است که مسئولان سازمان فضایی ایران معتقدند در سال‌های گذشته به اندازه کافی با انعقاد قراردادهای کلان به دانشگاه‌های کشور انرژی تزریق کرده‌اند، اما نتیجه لازم را به دست نیاورده‌اند. دکتر محمدحسن انتظاری، از پژوهشگران با سابقه ماهواره‌سازی و یکی از مدیران ارشد سازمان فضایی ایران در زمان عقد این قراردادها معتقد است ماجرای فناوری ماهواره در کشور نسبتا جدید است و اگرچه او و اعضای تیمش حدود 17 سال پیش به عنوان نخستین گروه کشور، کار در حوزه طراحی و ساخت ماهواره را در مرکز تحقیقات مخابرات کشور آغاز کردند، اما دانشگاه‌ها خیلی دیر و بتدریج که بحث‌های فضایی در ایران داغ می‌شد، به فعالیت در این حوزه پرداختند؛ موضوعی که حداقل در بخش دانشگاهی کشور انتظار می‌رفت با آینده‌نگری و نگاهی به روند جهانی فناوری و دانش از سال‌ها پیش آغاز شود تا با آغاز حرکت چرخ‌های صنعت فضایی، نیروی انسانی لازم از قبل تربیت شده باشد.

انتظاری می‌افزاید: «هوانوردی در کشور ما سابقه بسیار طولانی دارد و اولین پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های هوافضا، عمده فعالیت خود را بر پایه هوانوردی قرار دادند.» او سپس اشاره می‌کند: «صنعت هوانوردی ما به این مقدار دروس که در دانشگاه‌ها پرداخته می‌شود نیاز دارد، اما کمبودی که احساس می‌شود در ارتباط با فناوری ماهواره و فعالیت فضایی است، بنابراین شورای برنامه‌ریزی درسی وزارت علوم باید در این زمینه فعالیت جدیدی را آغاز کند.» دکتر انتظاری در ادامه پیشنهاد می‌دهد: «آزمایشگاه‌های جدیدی در زمینه فناوری ماهواره در کشور مورد نیاز است که دانشجویان با بحث طراحی ماهواره و شناخت فعالیت‌های این حوزه بیشتر آشنا شوند. دروس جدیدی باید تدوین و در دانشگاه‌ها ارائه شوند تا دانشجویان این حوزه به صورت عملی و تجربی با فعالیت فضایی آشنا شوند.»

اما موضوع تفاوت‌های بارز در صنعت هوافضا فقط به بخش دانشگاهی و آموزش نیروی انسانی محدود نمی‌شود. مهندس ایرج ابراهیمی، رئیس اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: «رشته فضا چه در داخل و چه خارج از کشور رشته جدیدتری نسبت به رشته هوانوردی محسوب می‌شود و بازار محدودتری دارد. صنایع هوانوردی گسترده‌تر است و به دلیل کاربرد وسیعی که دارد بیشتر مورد توجه است. هوانوردی کاربردهای بسیاری دارد که در مقوله‌های نظامی و غیرنظامی، آموزشی و تفریحی به آن پرداخته می‌شود، اما بحث فضا بیشتر به ماهواره برمی‌گردد که در زمینه‌های فنی مورد بررسی قرار می‌گیرد.» او سپس با اشاره به زیرساخت‌های لازم برای توسعه صنعت هوافضا در بخش خصوصی در ایران می‌افزاید: «متاسفانه هیچ یک از صنایع هوایی یا فضایی در ایران، آزمایشگاه و پژوهشگاه مجهزی ندارند که بخش خصوصی بتواند با هزینه‌های معقول و با فراغ بال از آنها استفاده کند.» مهندس ابراهیمی سپس به مهم‌ترین رقیب بخش خصوصی در صنعت فضایی که خود سازمان فضایی است اشاره می‌کند و می‌افزاید: «در حال حاضر، بخش خصوصی لزومی برای حفظ تعادل بین حوزه هوا و فضا احساس نمی‌کند زیرا نیاز بازار برای این حوزه‌ها برابر نیست. در بحث فضا بیشتر به ماهواره‌ها و سیستم‌های هدایت و کنترل ماهواره پرداخته می‌شود. ماهواره‌های ما هم قرار است بیشتر مخابراتی و به صورت سنجش از دور باشند که مشتری آنها سازمان‌های دولتی مثل سازمان فضایی ایران و صدا و سیماست، اما در مقابل حوزه هوایی طیف بسیار گسترده‌ای دارد که می‌تواند حتی از این هم بیشتر شود. مشتریان عمده این حوزه بیشتر مردم هستند، مثل باشگاه‌های آموزش خلبانی و کلوپ‌های هوانوردی که به کیفیت و قیمت توجه دارند و بنابراین بازار خوبی برای کالاها یا خدمات باکیفیت ایرانی به وجود می‌آورد.»

در پایان باید اشاره کرد که آموزش یا ایجاد اشتغال در صنعت هوایی یا فضایی تابع محض بازار و نیاز است. فعالان این حوزه معتقدند، گرچه حوزه هوافضایی، صنعتی گران قیمت و محتاج حمایت دولتی است، اما تسلط بیش از حد دولت بر همه ارکان این حوزه شامل آموزش، صنعت و بازار موجب افت کیفیت و افزایش هزینه‌ها می‌شود. در سال‌های اخیر، تمایل مدیران سازمان‌های بزرگ هوایی و فضایی کشور برای انحصار در همه حوزه‌های این صنعت باعث افول اشتیاق و ناامیدی بخش خصوصی و فرار مغزها از دانشگاه‌ها شده است. امید است با تدبیری نو، بار دیگر شاهد تزریق امید به این صنعت نوپا در کشور باشیم و با حفظ تعادل بین بخش هوایی و فضایی کشور از ارزش افزوده محصولات و خدمات این صنعت بیشترین بهره را ببریم.

عباس خاراباف / جام جم