سمندر آتشین در باختر، قوچ اوریال در خاور

به همین دلیل امروز دوازدهم اسفند (سوم مارس) روز جهانی حیات وحش نام گرفته تا مردم از اهمیت حیات وحش و حفظ محیط زیست بیشتر مطلع شوند. جالب است بدانید تاکنون 30 استان کشور از بین گونه‌های جانوری بومی خود، نمادی را انتخاب کرده‌اند تا ضمن معرفی آن بتوان شرایط را برای بهبود وضع آن مهیا کرد. مجید خرازیان مقدم، معاون دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در این باره به جام‌جم می‌گوید: بزرگ‌ترین هدف از این نامگذاری، معرفی حیات وحش به مردم است؛ زیرا بهترین اهرم برای حفاظت از محیط زیست خود مردم هستند.

در واقع، دفترتنوع زیستی و حیات وحش معاونت محیط طبیعی با توجه به اهمیت حمایت و حفاظت از گونه‌های با ارزش حیات وحش از مسئولان هر استان خواست با توجه به گونه‌های جانوری خود یک نمونه را به عنوان نماد استان معرفی کنند.

خرازیان مقدم ادامه می‌دهد: ملاک این بود گونه‌هایی که ویژگی خاصی دارند، معرفی شوند که ممکن است در معرض خطر انقراض باشند یا نباشند. برای نمونه یوزپلنگ گونه‌ای در خطر انقراض است، ولی استان‌هایی هستند که گونه‌ای را معرفی کردند که از نظر رده حفاظتی جایگاه بهتری دارد.

30 نماد، 30 استان

به این ترتیب در استان خوزستان، گوزن زرد؛ اصفهان، قوچ اصفهان؛ ایلام، سنجاب ایرانی؛ فارس، گورخر؛ کرمانشاه، شوکا؛ کهگیلویه و بویراحمد، خرس قهوه‌ای‌؛ گلستان، پلنگ؛ گیلان، فک؛ مرکزی، پازن (کل و بز)؛ هرمزگان، خرس سیاه؛ همدان، قوچ ارمنی؛ خراسان شمالی، قوچ اوریال؛ خراسان رضوی، آهو؛ سمنان، یوزپلنگ؛ مازندران، مرال؛ اردبیل، قرقاول؛ آذربایجان شرقی، سیاه خروس؛ آذربایجان غربی، میش‌مرغ؛ چهارمحال و بختیاری، کبک دری؛ زنجان، لک‌لک سفید؛ قزوین، هما؛ قم، شاهین؛ کرمان، زاغ‌بور؛ یزد، هوبره؛ بوشهر، لاک‌پشت عقابی؛ تهران، قزل‌آلای خال قرمز؛ خراسان جنوبی، افعی شاخدار ایرانی؛ سیستان و بلوچستان، تمساح تالابی (گاندو)؛ کردستان، سمندر آتشین و لرستان، سمندر لرستانی به عنوان نماد هر استان معرفی شدند. این در حالی است که استان البرز تاکنون نماد جانوری خود را به سازمان حفاظت محیط زیست معرفی نکرده و از آنجا که تنوع محیط زیستی بالایی دارد، باید منتظر ماند و دید آنها چه گونه‌ای را به عنوان نماد معرفی می‌کنند.

خرازیان مقدم عنوان می‌کند: این گونه‌ها شاخص و پرچم هر استان هستند و حفاظت و حمایت از آنها سبب بهتر شدن وضع گونه‌های دیگر هم خواهد شد. برای نمونه، پلنگ وقتی به عنوان گونه شاخص معرفی می‌شود با توجه به موقعیتی که در هرم غذایی دارد، سبب می‌شود از طعمه‌ها و زیستگاه‌های او نیز حفاظت شود. بعد از مشخص‌شدن این نمادها سازمان حفاظت محیط زیست چارچوبی را مشخص کرد که براساس آن استان‌ها باید اقداماتی را برای حفظ گونه‌های انتخابی خود در اولویت کاری‌شان بگذارند. هرچند در این مدت تلاش‌هایی شده است، ولی رسیدن به هدف این طرح فقط با کمک بخش غیردولتی و مردم میسر خواهد شد تا گونه‌های جانوری کشور حفظ شده و شرایط بهتری پیدا کنند.

جای خالی فهرست قرمز ایران

به گفته کارشناسان در دنیا حدود 61 هزار پستاندار شامل پرندگان، آبزیان و خزندگان شناسایی شده و از این تعداد 1140 گونه جاندار مهره‌دار در کشورمان وجود دارد. به این شکل که پستانداران 197 گونه، پرندگان 535 گونه، دوزیستان 21 گونه، ماهی‌های آب‌های داخلی 160 گونه و خزندگان 227 گونه را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که IUCN (سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی) هر‌ ساله با توجه به اطلاعاتی که از کشورها دریافت می‌کند، فهرست قرمزی را فراهم می‌کند که در آن گونه‌های در معرض تهدید مشخص می‌شوند.

براساس فهرست قرمزی که این سازمان سال گذشته منتشر کرد، اکنون سه گونه جانوری ما در وضع بشدت بحرانی هستند؛ یعنی اگر مدیریت و حفاظت نشوند، به‌زودی منقرض خواهند شد. در کشور ما سمندر لرستانی، لاک‌پشت عقابی و یوزپلنگ در این وضع قرار دارند، اما گونه‌های دیگری نیز هستند که در معرض انقراض خوانده می‌شوند؛ مانند گوزن زرد، گورخر ایرانی، فک و سمندر آتشین. از گونه‌های آسیب‌پذیر کشورمان نیز می‌توان به قوچ اصفهان، پازن، خرس سیاه، قوچ ارمنی، آهو، قوچ اوریال، میش مرغ و هوبره اشاره کرد.

معاون دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست ادامه می‌دهد: برای رفع مشکل حیات وحش کشور نیاز به اعتبار ویژه‌ای است تا بتوان مطالعات میدانی و گسترده‌ای را انجام داد. اولین گام تامین اعتبارات است، زیرا ما تهیه فهرست قرمز را جزو برنامه پنجساله قرار داده‌ایم تا اگر اعتبارات آن فراهم شد، آن را اجرا کنیم.

3 تهدید بزرگ حیات وحش

چند سالی است حیات وحش کشور به علت‌های مختلفی آسیب‌دیده و خبر تلف شدن آنها منتشر می‌شود. در این بین به اعتقاد کارشناسان سه علت اصلی وجود دارد؛ تکه‌تکه شدن و جزیره‌ای‌شدن زیستگاه‌ها، بحث شکار غیرمجاز و وجود ‌سلاح‌‌های غیرمجاز و خشکسالی اصلی‌ترین عامل‌ها به شمار می‌رود. برای نمونه، سال گذشته خشکسالی سبب شد گوزن‌های زرد جزیره اشک، دریاچه ارومیه را ترک کرده و آسیب‌ ببینند. افزون بر این بحث خرید و فروش و قاچاق حیوانات نیز به شرایط بحرانی حیات وحش کشور ‌ دامن زده است، زیرا در دنیا بعد از تجارت مواد مخدر و اسلحه، تجارت غیرقانونی حیات‌وحش پردرآمدترین تجارت لقب گرفته است.

خرازیان مقدم اظهار می‌کند: واردات و صادرات گونه‌های جانوری در همه جا وجود دارد. در کشورمان در این زمینه قانون وجود دارد، اما مشکل اینجاست در مبادی ورودی و خروجی کشور کارشناس محیط زیست وجود ندارد تا جانوران در خطر انقراض را شناسایی کرده و مانع قاچاق آنها شود. این در حالی است که در داخل کشور، این مشکل به شکل دیگری نیز وجود دارد. برای نمونه این روزها با نزدیک شدن به پایان سال بحث خرید و فروش سمندر مطرح است که باید با آن برخورد کرد.

سالی حساس برای پلنگ

امسال تلفات پلنگ در کشورمان در صدر اخبار حیات وحش قرار داشت، اما به نظر خرازیان مقدم حساسیت‌ها نسبت به پلنگ بیشتر از سال‌های گذشته بود و سبب شد اخبار این ماجرا خیلی بیشتر مطرح شود. او ادامه می‌دهد: از سال 85 تاکنون اطلاعاتی را جمع‌آوری کردیم که براساس آن می‌‌توانیم بگوییم در این مدت 1100 مرگ و میر گربه‌سان بزرگ داشته‌ایم. در این هفت سال، 67 قلاده پلنگ جان خود را از دست داده‌اند، بنابراین می‌توان گفت به طور متوسط سالانه حدود 10 قلاده پلنگ تلف شده است، اما امسال 11 قلاده تلف شد و چون تلفات در حدود سه ماه اتفاق افتاد مردم نسبت به آن حساس شدند؛ هرچند ما معتقدیم تلف شدن یک قلاده نیز درست نیست.

وی یادآور می‌شود: برای حفظ این گونه تاقبل از عید، نقشه راه پلنگ آماده خواهد شد و با استفاده از آن می‌توان برای همه گربه‌سانان برنامه فرهنگی و حفاظتی انجام داد. به این شکل ما می‌توانیم تلفات را به حداقل برسانیم، زیرا برآورد می‌شود در کشور حدود 500 قلاده پلنگ وجود داشته باشد و چنانچه تلفات این گونه جانوری در حد سالانه 10 قلاده باقی بماند، خیلی زود پلنگ‌ها با خطر انقراض روبه‌رو می‌شوند.

البته سازمان حفاظت محیط زیست برنامه‌های دیگری نیز دارد. برای نمونه آنها در حال انعقاد قرارداد با دانشگاه‌ها و بخش خصوصی هستند تا نقاط حادثه‌خیز مشخص شده و با همکاری وزارت راه در نقاط رفت و آمد پلنگ‌ها پل‌های روگذر و زیرگذر بسازند یا در جاده‌هایی که از زیستگاه این گربه‌سان عبور می‌کند سیستم‌های سرعت‌گیر و کاهش سرعت نصب شود.

رکورد‌دارهای حیات‌وحش ایران

آخرین شیر ایرانی در سال 1321 دیده شد، این گونه حدود 30 سال طول عمر داشته است. ببر مازندران نیز تا پیش از منقرض‌شدن لقب بزرگ‌ترین گربه‌سان جهان را یدک می‌کشیده و آخرین گونه آن در سال 1337 شکار شده است.

سرعت یوزپلنگ ایرانی مثال‌زدنی است. این گونه که اکنون در معرض انقراض قرار دارد، 18 سال عمر می‌کند. کاراکال یکی دیگر از گربه‌سانان ایرانی است که توانایی پرش عمودی به آسمان را داشته و براحتی پرندگان را شکار می‌کند. طول عمر این گربه‌سان نیز 18 سال برآورد می‌شود. گربه شنی کوچک‌ترین و کمیاب‌ترین گربه‌سان ایران است، برخلاف دیگر گربه‌سانان کف دست و پای گربه‌های شنی موهای بلندی دارد که سبب می‌شود این جاندار براحتی در شنزار حرکت کرده و گرمای زمین را تاب بیاورد.

خرس‌قهوه‌ای بزرگ‌ترین گوشتخوار ایران است و به‌صورت انفرادی زندگی می‌کند. این گونه جانوری بین 30 تا 45 سال عمر کرده و توانایی بالارفتن از درخت را دارد.

قوچ اوریال بزرگ‌ترین قوچ ایران است که در شمال شرق کشور زندگی می‌کند. بزرگ‌ترین شاخی که برای این گونه ثبت شده است 113 سانتی‌متر در پارک ملی گلستان بوده است، طول عمر قوچ اوریال 14 سال است و گرگ، پلنگ و یوز دشمنان طبیعی او هستند.

قوچ ارمنی یکی دیگر از گونه‌های جانوری کشورمان است که در مناطق انگوران و بیجار بیشتر دیده می‌شود، رکورد شاخی که برای این پستاندار ثبت شده 89 سانتی‌متر است. در این بین باید به پازن (کل و بز) نیز اشاره کرد، علت نامگذاری این گونه جانوری این است که این پستاندار هنگامی که احساس خطر می‌کند پاهایش را به زمین می‌کوبد.

رکورد شاخ پازن با 152 سانتی‌متر در پناهگاه حیات‌وحش بیستون ثبت شده است. پازن‌ها از حس بویایی، شنوایی و بینایی قوی برخوردارند. مرال یکی دیگر از پستانداران ایران است که بیشتر در پارک ملی گلستان و پناهگاه دودانگه مشاهده می‌شود. طول شاخ ثبت شده برای مرال‌ها 111 سانتی‌متر بوده است. خوک وحشی شناگر ماهر و یکی دیگراز پستانداران کشورمان است، طول دندان نیش نر ثبت شده برای این جاندار 29 سانتی‌متر در پارک ملی گلستان ثبت شده است‌ . طول عمر گراز‌ها 20 سال است. بزرگ‌ترین گونه خشکی زی را باید گورخر دانست. این پستاندار حدود 40سال عمر کرده و وابستگی زیادی به آب دارد، گور‌ها مسافت‌های طولانی را با سرعت 40 تا 50 کیلومتر می‌دوند.

مهدی آیینی / گروه جامعه