پرورش جغد شاخدار برای شکار موش​های شهر

متاسفانه مشکلات ناشی از شهرنشینی اغلب امکان رشد گونه‌های آفت ازجمله موش‌ها را در شهرها فراهم می‌کند و درست به همین دلیل است که حفاظت از گونه‌های شکاری به عنوان اهرمی در کنترل جمعیت آفات، باید جدی تلقی شود. جغد شاخدار یا گوش دراز که زمستان‌ها به صورت مهاجر در نواحی شمال شرق و مناطق مرکزی ایران تا جنوب و فارس دیده می‌شود، از نظر اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی گونه‌ای با قلمرو بسیار وسیع است که هنوز به مرز آسیب‌پذیری نزدیک نشده است. بررسی‌ها نشان داده که این پرنده احتمالا در جنگل‌های شمال نیز زادآوری دارد، اما پراکندگی و تولیدمثل آن قطعا به تحقیقات بیشتر نیاز دارد. یکی از مطالعات انجام شده در مورد این گونه، تحقیقی است که از سوی دکتر ماتج لووی، استاد دانشکده علوم دانشگاه بوهمیای جنوبی جمهوری چک و در یک محیط شهری صورت گرفته است. با وجود تفاوت‌های آشکاری که میان محیط مورد مطالعه دکتر لووی و شرایط زیست‌محیطی کشور ما وجود دارد، شاید نحوه مطالعه او روی یکی از شاخص‌ترین شکارچیان راس هرم اکولوژیک جالب توجه باشد. به این منظور روزنامه جام‌جم در یک مصاحبه اختصاصی با دکتر لووی، نظر او را در مورد اهمیت چنین مطالعاتی جویا شده است.

حضور جغد شاخدار تا چه اندازه می‌تواند در کنترل جمعیت آفات شهرها ازجمله موش‌ها تاثیر داشته باشد؟

باور من این است که جغدهای شاخدار نقش بسیار مهمی بخصوص در کاهش جمعیت انواع موش‌های شهری دارند. پایه غذایی آنها به جمعیت شکارهای اصلی‌شان از جمله موش‌ها وابسته است. به عنوان مثال در اروپا، زیرخانواده ول‌ها بخصوص ول معمولی جزو مهم‌ترین شکارهای جغدهای شاخدار محسوب می‌شوند. (ول‌ها از نظر جثه، شبیه موش خانگی هستند با این تفاوت که در این حیوانات بدن استوانه‌ای و خپل، دم و پاها کوتاه، گوش‌ها و پوزه کوتاه و چشم‌ها ریز هستند. ول‌ها در ایران نیز پراکندگی دارند. ول معمولی که به آن اشاره شد فقط یکی از حداقل 11 گونه‌ای است که در کشور ما ثبت شده است. پراکندگی این حیوان روز فعال در ایران از شمال خراسان تا دماوند، چالوس و آذربایجان است.) براساس تحقیقاتی که طی سال‌های 2002 تا 2005 میلادی و به طور گسترده در شهر چسکه بودیوویتسه واقع در بوهمیای جنوبی جمهوری چک انجام دادیم، متوجه این مساله شدیم که رژیم غذایی جغدها تابعی از جمعیت ول‌هاست. در اصل در طول سال‌هایی که جمعیت ول‌ها کم می‌شود، رژیم غذایی جغدها نیز بسرعت تغییر می‌کند و بیشتر به سمت منابع جایگزین ازجمله سایر جوندگان کشیده می‌شود. تحقیقات در آسیا و خاورمیانه نیز حاکی از شرایط نسبتا مشابهی است. در نتیجه بسیار مهم است محققان اطلاعاتی از جزئیات رژیم غذایی جغدها در بلندمدت داشته باشند، اما برای تصمیم‌گیری درباره رژیم غذایی هیچ گاه نباید به اطلاعات یک یا دو سال قناعت کرد، بلکه باید طیف زمانی را تا حد امکان به چند سال ارتقا داد.

رابطه جغدهای شاخدار با کلاغ ابلق که در ایران بومی و فراوان است و بخصوص در مناطق شهری و روستایی پراکندگی قابل توجهی دارد، چگونه است؟

جغد شاخدار به طور اخص با اعضای تیره کلاغیان در مناطق شهری وابستگی نزدیکی دارد، زیرا معمولا برای زادآوری از لانه‌های متروک آنها استفاده می‌کند. در شهر مورد مطالعه ما جغدهای شاخدار اغلب از لانه زاغی‌ها استفاده می‌کنند، اما ما در تحقیقات خود متوجه زادآوری‌های موفق حتی در لانه کلاغ‌های سیاه شدیم. پس سابقه تحقیقاتی به من می‌گوید کلاغ‌های ابلق نیز قطعا در زندگی جغدها نقشی موثر ایفا می‌کنند.

تحقیقات شما نشان داده جغدهای شاخدار شهری از پوشش‌های گیاهی که به نوعی با کاربری‌ها و فعالیت‌های انسانی تلفیق شده‌اند، اجتناب می‌کنند. پس برای حفظ جمعیت این گونه در شهرها و بخصوص پارک‌های شهری چه کارهایی باید انجام شود؟

مساله این است که ما در تحقیقات میدانی خود متوجه شدیم جغدهای شاخدار از جاهایی نظیر باغ‌های کوچک فنس‌کشی شده، دوری می‌کنند، اما این مساله به هیچ وجه کلیت ندارد یعنی نمی‌توان آن را قابل تعمیم در هر جایی دانست. در اصل برای جغدها دو نوع فضای سبز شهری حائزاهمیت است؛ یک فضا برای زادآوری و فضای دیگر برای شکار که البته بین این دو تفاوت‌های بسیار ملموسی وجود دارد. در مجموع پارک‌های شهری فضاهای ایده‌آلی برای لانه گزینی جغدها هستند. تحقیقات نشان داده برخی اوقات تنها یک مجموعه محدود از درختان (بیشتر از پنج عدد و گاهی حتی کمتر از آن) برای لانه گزینی جغدها مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور مثال در اروپا این طور به نظر می‌رسد که درختان تیره مخروطیان اغلب در اولویت لانه گزینی جغدها هستند، اما این مساله بشدت تابع شرایط زیستی پرنده است. از طرف دیگر مناطقی هستند که ما از آنها با عنوان پناهگاه‌های امن نام می‌بریم. این پناهگاه‌ها نیز برای شکار جغدها ایده‌آل هستند و با توجه به شرایط می‌توانند سفره غذایی جغدها را با انواع جوندگان رنگین‌تر کنند. مناطق متروک شهری، زمین‌های بایر پوشیده از علف و اطراف آبگیرهای شهری به دلیل تراکم قابل توجه جمعیت جوندگان از این نظر اغلب مورد توجه جغدها قرار می‌گیرد.

پرنده‌ای همچون جغد شاخدار تا چه حد آماده پذیرش لانه‌های غیرطبیعی ازجمله لانه‌های ساخت دست بشر است؟

پاسخ به این پرسش کمی سخت است. من خودم هرگز یک لانه مصنوعی را در محیط مطالعاتی نصب نکرده‌ام زیرا در محدوده مورد مطالعه من همیشه تعداد زیادی لانه طبیعی ازجمله لانه کلاغ‌ها وجود داشته است. هرچند به واسطه صحبت‌هایی که با دیگر محققان داشته‌ام، می‌دانم در مجموع جغدهای شاخدار نسبت به لانه‌های مصنوعی نیز چندان بی‌میل نیستند، اما این لانه‌های مصنوعی هم قواعد خاص خود را دارند. داشتن یک زیربنای چوبی شامل شاخه‌ها و قطعات کوچک‌تر قطعا می‌تواند پاسخگو باشد. در عین حال از دید من مهم‌ترین فاکتور برای موفقیت این کار پیدا کردن محل مناسب برای نصب لانه است. لانه باید روی درختی نصب شود که ارتفاع آن متوسط یا زیاد باشد و از طرف دیگر درختان تک برای این منظور به هیچ وجه مناسب نیستند بلکه باید در نظر داشت جغدها و اغلب پرندگان لانه‌گزینی در جوار مجموعه درختانی را ترجیح می‌دهند که برگ‌های آنها بتواند استتار لازم را فراهم کند. یکی از ایده‌آل‌ترین مکان‌ها برای این منظور پارک‌های شهری هستند، چنانچه بسیاری از شهرداری‌های اروپا نیز از چنین طرح‌هایی استقبال می‌کنند. با این‌کار هم جمعیت پرندگان حفظ می‌شود و هم به دلیل پیوستگی زنجیره‌های غذایی می‌توان از شر آفاتی همچون موش‌ها خلاص شد.

در مجموع چه شرایطی امکان زیست را برای پرندگان شکاری و جغدها در شهرها فراهم می‌کند؟

در اینجا بهتر است از پدیده‌ای با نام «همزیستی در جوار انسان‌ها یا سینانتروفی» نام برده شود که هرچند یک پدیده جدید است، اما اهمیت آن در دنیا روز به روز بیشتر می‌شود، زیرا در واقع عمده تلاش آن متمرکز بر پذیرش گونه‌های وحشی در محدوده یک منطقه شهری است، اما لازم به یادآوری است در اینجا منظور به هیچ وجه عدم ارزیابی زیست‌محیطی و وارد کردن گونه‌های غیربومی و مهاجم نیست، چون تجربه، تاثیرات مخرب هر یک از آنها را نشان داده است. از طرف دیگر حیواناتی نظیر سگ و گربه و دیگر حیوانات اهلی نیز در این تعریف جایی ندارند. بلکه در این باره فقط اشاره به پذیرش گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی آن در زیستگاه‌های مصنوعی و به منظور همجواری بیشتر با انسان‌هاست.

برخی محققان معتقدند که انسان‌ها شرایط زیست را برای گونه‌هایی همچون موش‌ها فراهم کرده‌اند، پس باید فکری هم به حال دشمنان طبیعی آنها کنند. باید به این نکته اشاره کرد کلانشهرها با وجود تصور بسیاری می‌توانند مکانی ایده‌‌آل برای پرندگان شکاری روز یا شب فعال نظیر دلیجه معمولی، فالکون‌ها و جغدهای شاخدار باشند. یک دلیلش این است که جمعیت‌های شکار آنها آن طور که در سایر زیستگاه‌های طبیعی شایع است، دستخوش نوسان و تغییر نمی‌شود. بعلاوه تعداد کمتر شکارچیان و شرایط آب و هوایی نسبتا متعادل به واسطه داشتن «درجه حرارت‌های پایدار» یا دامنه کمتر تغییرات ازجمله مواردی است که می‌تواند شرایط بهتری را برای زیست این پرندگان فراهم کند. به عقیده من پرندگان شکاری اغلب تمایل دارند از این مزایا برخوردار شوند و درست به همین سبب جمعیت آنها در شهرهای اروپایی رو به افزایش است.

موانعی همچون آسمانخراش‌ها و ساختمان‌های مرتفع تا چه حد می‌توانند بر قلمرو جغدهای شاخدار تاثیرگذار باشند؟

حدس من این است که به نحوی تاسف‌بار تاثیرگذار هستند. پرندگانی همچون جغدهای شاخدار برای شکار جوندگان از تکنیک تعقیب و گریز استفاده می‌کنند. این تکنیک که یکی از موثرترین روش‌ها در پروازهای با ارتفاع کم است، از مضرات موانعی همچون ساختمان‌های بلند نیز بی‌نصیب نخواهد ماند. از طرف دیگر جغدها از کریدورهای شهری که رابط محل‌های مناسب برای تغذیه هستند، استفاده می‌کنند و این باعث می‌شود از ساختمان‌های بلند اجتناب کنند. تحقیقات ما نشان داد جغدهای شاخدار ممکن است در پارک‌های شهری که اطراف آنها را انواع ساختمان‌های بلند احاطه کرده، لانه‌گذاری کنند، اما برای شکار اغلب ترجیح می‌دهند مسافت‌های دور را طی کنند و به جاهایی بروند که عرصه برای آنها فراخ‌تر باشد.

نخستین گام‌ها برای تعیین گرایش‌های جمعیتی پرندگان شب فعال چیست؟

ما در تحقیقات خود روش‌های مختلفی را امتحان کردیم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم بهترین راه شبیه‌سازی صدای یک جغد نر در قلمرو جغدهای دیگر است. برای این کار هم باید حتما منتظر آغاز فصل زادآوری جغدها شد. با تقسیم محدوده مطالعاتی به اجزای کوچک‌تر (ترجیحا ابعاد نسبتا برابر) و پخش صدای جغد نر ظاهرا متجاوز، کار آغاز خواهد شد. برای این منظور پارک‌های شهری و دیگر اشکال فضاهای سبز ایده‌آل هستند، اما از طرف دیگر بررسی پلت (بقایای هضم نشده پرندگان گوشتخوار) نیز گامی مثبت و موثر خواهد بود. جغدها معمولا از یک محل خاص در یک بازه زمانی نسبتا طولانی استفاده می‌کنند و به همین سبب هم جمع‌آوری داده‌ها بخصوص از لانه‌ها و در طول فصل زادآوری کار چندان دشواری نیست. با تلفیق این روش‌ها مطالعات اولیه آغاز خواهد شد.

برای ارزیابی فعالیت‌های جغد شاخدار از چه روشی استفاده کردید؟

ما از روش ردیابی رادیویی استفاده کردیم. امروزه برای هر نوع مطالعه در زمینه حیات وحش امکانات زیادی وجود دارد که البته همه آنها به میزان بودجه بستگی دارد. ردیابی رادیویی با استفاده از سیستم تعیین موقعیت جهانی یا GPSروش بسیار موثری است که به دلیل گردآوری خود به خود داده‌ها در زمان نیز صرفه‌جویی خواهد کرد، اما متاسفانه ما به دلایلی مجبور شدیم این کار را انجام ندهیم و به جای آن من از یک آنتن دستی و گیرنده استفاده کردم و جغدها را نیز با دوچرخه تعقیب کردم.

طرح‌های تحقیقاتی برای حفاظت از جغدهای شاخدار

جغدهای شاخدار برخلاف دیگر پرندگان شکاری احتمالا قادر به آشیانه‌سازی روی ساختمان‌ها و منازل مسکونی نیستند. چنین مواردی سابقه داشته، اما خیلی نادر است. همین مساله تا حدودی همجواری این گونه را با انسان‌ها سخت می‌کند در حالی که دیگر شکاری‌ها ازجمله دلیجه‌ها، فالکون‌ها و حتی جغد انبار در این مورد مشکل چندانی ندارند.

بنابراین نصب آشیانه‌های مصنوعی می‌تواند نخستین اقدام برای جلب جغدهای شاخدار به مناطق شهری باشد. چون موش به عنوان منبع اصلی غذایی آنها همیشه در شهرها وجود دارد. این کار در وهله اول نتایج جالب توجهی را به ارمغان خواهد آورد و از طرف دیگر می‌تواند تاثیر بسزایی در افزایش تراکم جمعیت جغدهای شاخدار داشته باشد.

گام مهم بعدی تحقیقات بیشتر و کسب اطلاع از تراکم جمعیت شکارهای عمده این پرنده است. اگر دامنه تحقیقات محیط‌های شهری باشد، می‌توان آن را به قطعات مختلفی تقسیم کرد و با توجه به اهمیت منطقه و اولویت‌های محقق گونه‌های مختلف جوندگان را مورد ارزیابی قرار داد. برای هر گونه فعالیت تحقیقاتی و حفاظتی، محققان باید در وهله نخست طرح‌های پایلوت ارائه دهند. براساس این یافته‌هاست که محققان می‌توانند براحتی مشخص کنند چه بخش‌هایی از شهر هست که به طور مثال برای جغدهای شاخدار اهمیت بیشتری دارد یا این که چه قسمت‌هایی هست که در صورت حفاظت درست می‌تواند جمعیت جغدها را در آینده افزایش دهد.

با توجه به این که پرندگانی نظیر جغد شاخدار در راس هرم غذایی قرار می‌گیرند، پس مطالعه آنها نیز می‌تواند بخوبی روایتگر شرایط زیستی محیط اطراف باشد. در این گونه موارد توصیه محققان اغلب انجام یک مطالعه میدانی با ذکر تمام جزئیات و جنبه‌های مختلف اکولوژیکی است.

فرناز حیدری / جام‌جم