فانوسی که چراغ راه کاروانهاست

مناره خسروگرد واقع در ۱۰ کیلومتری غرب شهر سبزوار، مربوط به قرن ششم هجری قمری و دوره سلجوقیان است و این محل که در گذشته منزلگاه جهانگردان جاده ابریشم بود امروز به لحاظ قدمت تاریخی و فرهنگی از مکان‌های جاذب بران گردشگران در استان پهناور خراسان محسوب می‌شود.

در حکایت های تاریخی آمده که این مناره یک بار به دستور ناصرالدین شاه مرمت شده و امروز هم این بنای عظیم تاریخی در خطه سبزوار خودنمایی می کند و هنوز هم راهنمای مسافرانی است که به قصد تماشا و گردشگر به این محل آمده اند.

این مناره تاریخی با تمام شکوه و عظمت خویش دارای آجرهایی است که با تکنیک سایه روشن و کم شدن از قطر میل تا راس، ریتم و حرکتی خاص در نظر بیننده ایجاد می کند و این حرکت در بنا و چرخش هارمونی ناشی از تکرار و توالی نقش هندسی لوزی است تا چشم نوازی ویژه ای به رهگذران بدهد.

سالهای بسیاری از آن روز که این بنا با قدی برافراشته در دیار سربداران، با چشمانی باز، شب کویر را برای مسافران روشن می ساخت گذشته است و هم اکنون این بنا یکی از عجایب این سرزمین است.

تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید سازنده مناره خسرو گرد

بنا به روایتی سازنده این اثر تاریخی «تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید» بوده و در حقیقت نمادی از معماری اسلامی است؛ تزیینات این بنای تاریخی شامل آجرنمای تراش و قالب زده در اشکال و فرم‌های متعدد و متنوع است.

بسیاری اعتقاد دارند که تا پیش از انجام کاوش های باستانی گمان می رفت میل خسروگرد بقایای بازمانده مسجد عظیم خسروگرد است و آن را مناره می دانستند اما پس از پایان یافتن کاوشهای باستان شناختی محرز گردید این مناره میل راهیابی است.

مرمت بنا به دستور ناصرالدین شاه

در کتاب آثار باستانی خراسان آمده است:«خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مرکز و حاکم نشین ناحیه بیهق بوده که بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست که مرکز ناحیه سبزوار است».

همچنین نصرت الله مشکوتی گفته این مناره که در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب ۳۸ متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می شود.

مرحوم ضیع الدوله نیز در کتاب مطلع الشمس نیز ذکر کرده در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است.

ناتانیل کرزن گفته «مناره خسروگرد مناره تک و بلند که ۱۰۰ پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود که تا رأس ادامه می یابد».

مولف کتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: کیخسرو بعد از قتل افراسیاب دو در این ناحیه قلعه ساخت و آن را خسروگرد خواند.

فانوسی دریایی که چراغ راه کاروانهاست

ارتفاع این اثر تاریخی 38 متر است و در بالای آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می‌شود. مناره خسرو گرد در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در روزگاران دور این مناره به منظور راهیابی کاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در دل کویر نقش راهنمای کاروانیان را برعهده داشته است.

میل خسروگرد سازه ای آجری

این مناره مصادف با حکومت سلجوقیان احداث شده و میل خسروگرد سازه ای آجری است که دارای سه جزء پایه، بدنه و راس است که پایه آن مستطیل شکل و محاط در یک سازه آجری نیم هشت بوده و در پخی های این هشت ضلعی چهار حجره اتاق مانند تعبیه شده است.

بدنه میل خسروگرد مدور و قطر آن از سطح قاعده به سمت راس کم می شود و این بدنه دارای تزئینات آجری با آرایه های لوزی نیم بیضی است که دور آن منقش به رشته کتیبه کوفی و اطراف آن با آجر کاری تذهیب شده است. راس این میل بر روی تونگان یا نعلبکی قرار دارد که بدنه آن دارای تزئینات آجر کاری موسوم به مئاندر است.

اثری تاریخی شگفت انگیز

این یک اثر تاریخی شگفت انگیز است که سالهای درازی استوار مانده و در روزگاری که مردم برای یافتن راه خویش نیاز به راهنما و روشنایی داشتند این بنای مرتفع با سوسو چراغ هایش و برافروختن شعله ای راه را به کاروانها نشان می داد تا آنان در صحرا و بیابان سرگردان نشوند.

شبها برای هدایت کاروانیان به سوی آبادی، متصدی میل خسروگرد با روشن کردن مشعلی بر بلندای مناره، کاروانیان را به سوی روشنایی فرا می خوانده است.

با تکنیک سایه روشن و کم شدن از قطر میل تا راس موجب شده در این بنا ریتم و حرکت ایجاد شود که این حرکت در بنا و چرخش هارمونی ناشی از تکرار و توالی نقش هندسی لوزی است تا چشم نوازی ویژه ای به رهگذران بدهد.

اجرای سایه روشن آجرها موجب شده گزند آفتاب کمتر به بدنه بنا برخورد کند و در نتیجه بنا در شلاق سوزان آفتاب کویر محو نشده و از فواصل دور قابل رویت باشد.(مهر)