5 دهه نقاشی انتزاعی در ایران

سال‌ها بود موج کمال الملک و شاگردانش جریان داشت و پس از رسیدن به نوعی تکرار موج نوی نقاشی ایران توسط جمعی از نقاشان ایرانی در شرایطی شکل گرفت که اتفاقا بیست و اندی سال از موج نقاشی انتزاعی در جهان می‌گذشت. آنها متوجه این جریان شدند و به نقاشی انتزاعی روی آوردند و طرز تازه‌ای از هنر را در زمینه نقاشی ایرانی به‌وجود آوردند. رفته رفته تعداد این هنرمندان بیشتر شد و چهره‌هایی مانند حسین کاظمی، بهجت صدر، ایران درودی و مسعود عربشاهی نقاشی انتزاعی را در ایران گسترش دادند و پا را فراتر گذاشتند و فکر کردند نقاشی انتزاعی باید بخشی از هویت ایرانی را هم بازتاب دهد. آنها با استفاده از ردیف رنگ‌های ایرانی، موتیف‌های شناخته شده ایرانی و حتی کلاژ کردن عناصر ایرانی سعی کردند نقاشی انتزاعی، ایرانی را پدید آورند که در این کار موفقیت نسبی هم داشتند. در این بین موج نقاشی انتزاعی ایران را فرا گرفت و در میانه دهه 50 که تا دهه 60 هم ادامه پیدا کرد فراگیرترین موج نقاشی بین هنرمندان ایرانی شد تا جایی که تمام نگارخانه‌های ایران بخصوص در میانه دهه 50 لبریز از نقاشی‌های انتزاعی شدند و حتی تا امروز هم سیستم آموزشی دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های آزاد هنری محور اصلی آموزششان، نقاشی انتزاعی است. اما این نقاشی انتزاعی که امروز در ایران جریان دارد با نحوه خلق و اشاعه‌اش تفاوت‌های بسیاری کرده است.

این روزها گالری پردیس ملت نمایشگاهی از چکیده سال‌ها نقاشی انتزاعی ایران برپا کرده است. فرناز محمدی به‌عنوان نمایشگاه گردان این اتفاق با انتخاب نمونه‌های شاخص، از روند تحول و تغییر نقاشی انتزاعی سعی کرده تغییرات زیبایی‌شناختی و حتی درونمایه‌ای که در این سال‌ها پیدا کرده را نشان دهد. در این نمایشگاه تفاوت نقاشی مسعود عربشاهی با نقاش جوانی مانند بیتا وکیلی و محسن عزیزی که آثارشان سه گونه مختلف نقاشی انتزاعی را شامل می‌شود نشان داده شده است.

عده‌ای عقیده دارند که نقاشی انتزاعی به یک نوع معاصریت رسیده و خودش را با جریان روز هنر هماهنگ‌ کرده و سعی دارد با مولفه‌های هنری روز خودش را سازگار کند که بعضی از هنرمندان با تکه‌چسبانی‌ها و ورود اشیایی امروزی به بوم‌ها سعی می‌کنند بیانگراتر از همیشه حرف‌هایشان را در میان بگذارند. خیلی‌ها اعتقاد دارند نقاشی انتزاعی نوعی نقاشی ناب است که نقاش فارغ از هر نوع واکنشی به اتفاقات پیرامونی، سعی می‌کند فقط نقاشی کند و احساسش را روی بوم به نمایش درآورد. اما در سال‌های اخیر نقاشی انتزاعی با بیان‌های متفاوت‌تری سعی کرده واکنش نقاش را هم نشان دهد. انسانیت نقاش در نقاشی انتزاعی در روزگار فعلی با استفاده از مواد مختلف بیشتر از همیشه به چشم می‌آید و او سعی می‌کند گاهی نسبت به اتفاقاتی که در جهان امروز رخ می‌دهد خودش را صاحب‌نظر نشان داده و یک واکنش جدی‌تری ارائه دهد. همچنان که از هنر معاصر انتظار می‌رود که صراحت بیشتری داشته باشد، نقاشی انتزاعی هم به‌نظر می‌رسد صراحت بیشتری پیدا کرده است.

کسانی که بوم را تخریب و آن را به چند قسمت تقسیم می‌کنند در واقع از تکه‌تکه شدن‌ها می‌گویند یا آنها که چند لایه پشت سر هم رنگ روی تابلوهایشان می‌گذارند از چند لایه شدن زندگی‌ها از پنهان شدن لایه‌های زیرین و از دغدغه‌های آدم‌ها که در وسعت سفید یا سیاه گم می‌شوند و از هزارپارگی‌ها می‌گویند.

در حالی که تمام گالری‌ها با نمایش نقاشی فیگوراتیو پیش می‌روند در گالری پردیس ملت این روزها یک تابلوی بسیار شکیلی از قطعات مهم نقاشی انتزاعی ایران بر روی دیوار است که کار بسیار ارزشمندی است و حداقل‌هایی را برای یک فرصت مطالعاتی در اختیار مخاطبان قرار داده که ببینند در این سال‌ها چند نسل هنرمندان در حوزه نقاشی انتزاعی چه کارهایی انجام داده‌اند. در واقع می‌توان گفت در چنین روزهایی که توجه به نقاشی انتزاعی کمرنگ شده، برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی یک موهبت است.

علی مرادخانی، معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی پس از دیدار و گفت‌وگوهای بسیار با هنرمندان این نمایشگاه، درباره بیان و انتزاع گفت: اهمیت این نمایشگاه، در دربرگیری آثار نسل‌های مختلف نقاشی انتزاعی است که امکان مقایسه و مطالعه را فراهم می‌کند، بخصوص که آثار به نمایش درآمده از سطح بالای کیفی برخوردار است.

مرادخانی با تمجید از آثار جوانان نقاش و ابراز امیدواری از آینده بسیار خوبی که در انتظارشان است، اضافه کرد: در این نمایشگاه شاهد آثار ارزشمندی از هنرمندان پیشکسوت و جوان هستیم که جریان جدید فکری در هنر ایران را با ارائه آثاری متفاوت به لحاظ نوع رنگ، خطوط، حرکت و فضا نسبت به گذشته به‌وجود آورده‌اند. در واقع می‌توان گفت که در حال تجربه کردن یک دوره تحولی در زمینه آثار انتزاعی هستیم.

علیرضا سمیع‌آذر، مدرس تاریخ هنر و مولف کتاب «انقلاب مفهومی» نیز یکی از دیدارکنندگان از این نمایشگاه بود. او درباره این رویداد گفت: نمایشگاه نقاشی بیان و انتزاع حاصل بیش از نیم قرن تجربه هنر معاصر ایران در حوزه نقاشی انتزاعی است. این نمایشگاه دربرگیرنده سه نسل آثار هنرمندان نقاشی انتزاعی ایران است که نشان‌دهنده علاقه ایرانیان به این‌گونه هنری است. بخش اعظم نقاشی مدرنیستی در ایران بر محور آبستره شکل گرفته است. در این نمایشگاه می‌توان تشخیص داد چرا هنرمندان ایرانی به نقاشی آبستره اشتیاق نشان می‌دهند. نخست امکانی است که این نقاشی برای ارتباط با گذشته و میراث هنری و زیبایی شناختی ایران به‌وجود می‌آورد، زیرا از طریق این نقاشی می‌توان به دنیای بصری در معماری ایران و نیز در قالی، گبه و فرش ایرانی و حتی در تزئینات ایرانی اسلامی نفوذ کرد و جلوه‌هایی مدرن شده از آنها را در هنر امروزی دوباره پدید آورد. انگیزه دوم به نوعی حس رهایی برمی‌گردد؛ به این معنا که هنرمند با متمرکز شدن به جهان انتزاع، خودش را از هرگونه واکنش نسبت به جهان بیرونی آزاد کرده و دیگر مجبور نیست به مسائل مربوط به حوزه‌های اجتماعی و تاریخی در کارش نقبی بزند و نقاشی‌اش را به رسانه‌ای برای اظهار نظر در مورد این مسائل تبدیل کند.

سمیع‌آذر این نمایشگاه نقاشی را از حیث کمیت آثار هنرمندان و در برگیری گرایش و زوایای دید مختلف نسبت به نقاشی آبستره در یک دهه گذشته، نمایشگاهی قدرتمند دانست و گفت: این نمایشگاه فرصت پژوهشی و مطالعاتی خوبی از یک گونه غالب از هنر معاصر ایران محسوب می‌شود که از ضریب فرهیختگی، قدرت فکری و ژرفای زیبایی‌شناختی قابل توجهی برخوردار است.

بیتا وکیلی یکی از نقاشان نسل معاصر است که رکورد 35 هزار دلاری درحراج کریستیز را کسب کرده است. او که با دو اثر بدون عنوان با تکنیک ترکیب مواد روی بوم در این نمایشگاه حضور دارد در مورد نمایشگاه بیان و انتزاع گفت: نقاشی انتزاعی تعریف خاصی دارد؛ از ویژگی‌های مهم نقاشی انتزاعی این است که با مدرنیسم شروع شده است. چندی پیش موج نقاشی فیگوراتیو در دنیا و ایران همه‌گیر شده بود و باعث شد بسیاری از هنرمندانی که نقاشی انتزاعی کار می‌کردند آگاهانه یا ناآگاهانه از این فضا دور شدند. بعضی که به کارشان اعتقاد داشتند در این فضا ماندند و سعی کردند نقاشی انتزاعی را که مربوط به مدرنیسم بود، وارد دوره معاصر کنند. این مساله مستلزم آگاهی بیشتر و مطالعه در این زمینه بود. برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی بسیار مفید است، زیرا باید به نقاشی انتزاعی با تعمق و آگاهی بیشتر نگاه کرد. آثاری که در این نمایشگاه به تماشا گذاشته شده است، مروری بر نسل‌های مختلف هنرمندان نقاشی انتزاعی است و امید است با برپایی چنین نمایشگاه‌هایی مخاطبان و هنرمندان در ایران با نقاشی انتزاعی آشتی کنند.

او در مورد آثاری که در این نمایشگاه ارائه داده است، گفت: این دو اثر از کارهای جدید من است که به روال آثار گذشته‌ام مفهوم زایش دارند. تفاوتی که این کارها با آثار انتزاعی در نمایشگاه‌های دیگر دارد و می‌توان آنها را آثار انتزاعی معاصر دانست، این است که در آنها از انواع رنگ‌های مختلف بدون هیچ محدودیتی بهره گرفته‌ام و رنگ‌های نئونی و شاد که بیشتر در نقاشی پاپ دیده‌ایم، در این آثار به‌کار رفته است. غیر از رنگ، از کلاژ انواع فلزات نیز در کارها استفاده کرده‌ام. المان دیگری که شاید در آثار من کمتر باشد، اما در نقاشی انتزاعی معاصر دیده شود استفاده از خوشنویسی یا اشاره‌هایی به خط در آثار است. در واقع در نقاشی انتزاعی معاصر هیچ مرزی میان نقاشی انتزاعی و فیگوراتیو وجود ندارد و این دو فضا آزادانه می‌توانند در هم حرکت کنند.

ایرج اسکندری، نقاش، طراح و مجسمه‌ساز پیشکسوت که با اثر بدون عنوان ترکیب مواد روی بوم با ابعاد 180×180 در این نمایشگاه حضور دارد نیز در مورد بیان و انتزاع گفت: آثار ارائه شده در این نمایشگاه به لحاظ موضوعی با هم تناسب دارند، از این بابت برای برپایی چنین نمایشگاهی باید از فرناز محمدی که این آثار را گردهم آورده است، تشکر کرد.

او افزود: هنر ایرانی بر پایه هنر انتزاعی بنا شده است. طبیعتی که در نقاشی ایرانی می‌بینیم، طبیعتی مثالی است و گاهی به انتزاع صرف می‌رسد. فکر می‌کنم گرایش نقاشان ایرانی به انتزاع، ریشه در هویت ما دارد. نقاشی انتزاعی که امروز در ایران شاهد آن هستیم در ادامه هنر انتزاعی است که حدود300 سال پیش بر هنر ایران حاکم بوده است.

مصطفی دشتی، نقاش صاحب‌سبک که اثری با تکنیک اکریلیک روی بوم را در این نمایشگاه ارائه داده است با اشاره به فضای استاندارد گالری پردیس ملت و نور مناسب گالری گفت: برپایی نمایشگاه‌های جمعی، حرکت مفیدی است. در این نمایشگاه شاهد آن هستیم که همه هنرمندان حاضر بخصوص جوانان هنرمند نهایت سعی و تلاش خود را برای ارائه اثری با سطح کیفی بالا کرده‌اند.

او در مورد اثری که در این نمایشگاه عرضه کرده است، گفت: در این نمایشگاه اثری با تکنیک اکریلیک روی بوم با ابعاد 220×200 سانتی‌متر ارائه داده‌ام. این اثر بدون عنوان است و در ادامه آخرین دوره کارهای من محسوب می‌شود که ریشه در طبیعت دارد.

در این نمایشگاه آثار ٢٩ نقاش شامل پویا آریان‌پور، شیرین اتحادیه، شهریار احمدی، ایرج اسکندری، بابک اطمینانی، رضا افسری، رضا بهاروند، حمید پازوکی، همایون تک، محمدابراهیم جعفری، هادی جمالی، مهدی حسینی، وحید حکیم، رضا خدادادی، مصطفی دشتی، روشنا رستمی، آزاده رزاق‌دوست، همایون سلیمی، مسعود عربشاهی، نیکزاد عربشاهی، محسن عزیزی، حسین کاظمی، پریوش گنجی، فریده لاشایی، سیراک ملکونیان، علیرضا معصومی، احمد نصراللهی، بیتا وکیلی و هادی هزاوه‌ای روی دیوار رفته است.

«بیان و انتزاع» تا شانزدهم اردیبهشت ١٣٩٣ روی دیوارهای گالری پردیس ملت واقع در خیابان ولی عصر(عج)، بزرگراه نیایش، بزرگراه کردستان، سینما گالری پردیس ملت، طبقه منفی دو دایر است و علاقه‌مندان می‌توانند همه روزه از ساعت ١١ تا ٢١ از این آثار دیدن کنند.

سجاد روشنی ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر