موسسات خیریه رفاهی ـ بهداشتی در دوره رضاشاه

نویسنده این اثر، دکتر الهام ملک‌زاده عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. این کتاب در اصل رساله دکتری نویسنده است که چند سال پیش در دانشگاه الزهرا از آن دفاع کرده بود.

ملک‌زاده برای نوشتن این کتاب از منابع و مآخذ متنوعی ازجمله کتب، مقالات، پایان نامه‌های دانشگاهی، مطبوعات و نشریات و در نهایت اسناد و مدارک موجود در سازمان‌های اسنادی کشور ازجمله آرشیو ملی ایران، آرشیو ریاست‌جمهوری و آرشیو وزارت امورخارجه بهره برده است. با قطعیت می‌توان گفت کتاب حاضر از معدود آثاری است که به موضوع موسسات خیریه رفاهی و بهداشتی در ایران معاصر خاصه دوره رضاشاه پرداخته و از این منظر، منبع قابل اطمینانی برای رجوع اهل تحقیق است.

تا پیش از روی کارآمدن رضاشاه، اساسا امور خیریه توسط خود افراد و در قالب باورهای دینی و با هدایت روحانیون انجام می‌گرفت و حکومت‌ها معمولا هیچ‌گونه دخالتی در این امور نداشتند، اما همزمان با سلطنت رضاشاه و قوت گرفتن اصل مرکزگرایی در سیستم سیاسی و اداری حکومت، شاهد آن هستیم که امور خیریه مانند خیلی از امور دیگر کشور تحت نظر دولت قرار می‌گیرد و این امور دارای سازمان و ترتیبات خاصی می‌شود که قانون مصوب کشوری نیز از آن حمایت می‌کند. در یک کلام این امور در این دوره سر و سامان می‌گیرد. نویسنده در توضیح این شرایط جدید می‌نویسد:

«با آغاز سلطنت رضاشاه، بر مبنای سیاست حاکمیت که تمرکز و توجه خاص به ایران و ایرانی و ساختن ایران نوین بود، برای زدودن فقر و بیماری از چهره ایران، به عنوان دستاورد این سیاست‌ها انگیزه‌های جدیدی ایجاد شد که با آنچه به عنوان دستاورد مشروطه به رشد اجتماعی مردم و تشکیل موسسات خیریه انجامید، تفاوت داشت. اینک توسط دولت و به عنوان وظیفه‌ای حکومتی به تشکیل موسسات خیریه و عام‌المنفعه وابسته به دولت یا تحت نظارت آن معنا یافت.

در واقع اقدامات خیریه‌ای که در این زمان با ارائه خدمات رفاهی و بهداشتی انجام می‌شد، ضمن تأکید بر مولفه‌هایی مانند وطن و هموطن که پس از انقلاب مشروطه برای مردم مفهوم یافته بود در تعریف خاص‌تری از این مفاهیم به ضرورت توجه و مسئولیت دولت در برابر ملت تغییر ماهیت داد. به عبارت دقیق‌تر، همسو با سیاست‌ها و شعارهای حاکمیت، تبیین و اجرای اهدافی که به منظور رسیدن به توسعه اجتماعی و طرح مدرنیزه کردن ایران، همچنین تثبیت اقتدار حکومت بر کلیه ابعاد و شئون مملکت مورد توجه ویژه قرار گرفت. در نتیجه این تحول برای ارضای نیازهای معنوی مردمی که تا پیش از این با انجام خیرات و مبرات به شکل‌های سنتی و مذهبی و با تولیت روحانیت به کارهای خیر علاقه‌مندی خود را نشان می‌دادند، اینک دولت با دست انداختن به حوزه اختیارات روحانیت، این بخش را هم خود به عهده گرفت. در عین حال برای مشارکت مردم در فضای اجتماعی که کمترین تبعات و هزینه‌های سیاسی را در پی داشت، زمینه را فراهم کرد.» (از متن کتاب صص 9 ـ 8)

معرفی فصول کتاب

این اثر شامل پنج فصل، یک نتیجه گیری و درنهایت فهرست منابع و مآخذ و تصاویر اسناد است.

فصل اول شامل مقدمه و کلیات بحث است.

فصل دوم با عنوان «موسسات خیریه» ضمن بررسی لغوی این اصطلاح، به طبقه بندی موسسات خیریه از منظر جامعه‌شناسانه و تطور تاریخی این گونه موسسات در تاریخ ایران پرداخته است. تحول و دگردیسی امور خیریه در تاریخ ایران از مباحث مورد توجه در این فصل است که مورد واکاوی و تحلیل نویسنده قرار گرفته و سعی شده تاثیر آشنایی ایرانیان با تحولات اروپا در امور خیریه مورد توجه و مداقه قرار گیرد.

فصل سوم تحت نام «زمینه‌های تشکیل موسسات خیریه در دوره رضاشاه» با بررسی ساختار کلی این شرایط بر تحولات جامعه و همچنین تاثیر آن بر ایجاد و تکوین موسسات خیریه رفاهی و بهداشتی در این دوره مورد تحلیل قرار گرفته است.

در این فصل شاخصه‌های حکومت رضاشاه تحت عنوان دیدگاه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد واکاوی و توجه قرار گرفته و همچنین سیاست‌های تازه دولت در تمرکز انجام کارهای خیریه و عام‌المنفعه در دستان حکومت و با نظارت دولتی مورد بحث قرار گرفته است.

فصل چهارم با عنوان «اقدامات خیریه در حوزه موسسات رفاهی» در واقع یکی از دو فصل اصلی کتاب حاضر است. نویسنده در این فصل با بهره گیری از اسنادی که تاکنون و در هیچ اثر مشابه دیگری به آنها اشاره نشده، به بررسی عملکرد بلدیه‌ها (شهرداری‌ها) در حوزه موسسات رفاهی در کشور پرداخته است. حوزه عملکرد بلدیه‌ها در این دوره شامل: پرورشگاه‌ها، دارالمساکین، دارالعجز و اعانات به زنان بی‌بضاعت و همچنین شامل بخش‌های غیر‌دولتی همانند انجمن‌های خیریه، بنگاه خیریه بانوان نیکوکار، انجمن خیریه زنان ارمنی و... بوده است.

فصل پنجم و آخر کتاب، با نام «اقدامات خیریه در حوزه موسسات بهداشتی» یکی دیگر از فصول اصلی کتاب است. در این فصل نویسنده به تحول تاریخی موسسات بهداشتی در ایران می‌پردازد و اقدامات رضاشاه در این زمینه را مورد نگرش و واکاوی قرار می‌دهد.

همچنین به اقدامات دولت در تاسیس و گسترش سازمان جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران توجه شده است. در این بخش به اقداماتی همچون واکسیناسیون اجباری، آبله کوبی، ایجاد داروخانه‌های مجانی و استخدام داروسازان، تاسیس مریضخانه ویژه زنان و اطفال، شفاخانه‌های مخصوص بیماران مبتلا به سل و... پرداخته شده است. بی شک این فصل از کتاب یکی از جذاب‌ترین و آموزنده‌ترین فصول کتاب است.

در بخش ضمایم، نویسنده با ارائه تصویر اسناد، مدارک و اساسنامه و نظامنامه‌های مورد اشاره در متن، این اثر را به پایان رسانیده است.

در میان موضوعات مورد پژوهش در تاریخ معاصر ایران جای چنین اثری خالی بود که خوشبختانه این کتاب، این خلأ را پر کرد. امید می‌رود این پژوهشگر خوش‌ذوق تاریخ، آثار ارزشمند دیگری را به دوستداران تاریخ این سرزمین تقدیم کند.

علی الله‌جانی ‌‌/‌ جام‌جم