می‌توانیم دنیا را تکان بدهیم

در این رابطه، سعید توکلیان، کارشناس ارشد انیمیشن و مدرس دانشگاه و علیرضا گلپایگانی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر از زوایای مختلف به علل صنعتی نشدن انیمیشن ایران در مقایسه با کشورهای دیگر پرداخته‌اند.

باید گلوگاه‌های تولید انیمیشن را بشناسیم

سعید توکلیان، استاد دانشکده صداوسیما و داور جشنواره‌های مختلف انیمیشن درباره چگونگی صنعتی کردن انیمیشن می‌گوید: مساله هنر بحثی گسترده‌ و با دیگر مسائل روز پیوستگی وسیعی دارد که می‌تواند یک تولید را پیش ببرد. درواقع جنبه‌های فرعی مهم‌تر از خود انیمیشن اصل روند ما را کند می‌کند و تاثیرگذار است. اگر بخواهیم انیمیشن را صنعتی کنیم، باید وابستگی‌های خودمان را تقویت کنیم. اگر به تک‌تک این اجزا که ادبیات، اقتصاد، آموزش بومی، طنز و خواسته‌های اجتماعی و اخلاقی است، توجه کنیم. هر کدام به نوبه خود می‌تواند برای انیمیشن مانع ایجاد کند. این عناصر باید یکدست باشد تا انیمیشن توانایی اصلی خودش را به دست بیاورد.

وی در تشریح این‌که چرا انیمیشن ما به برند تبدیل نشده، می‌گوید: در بسیاری از موارد ما برند نیستیم، چون حرکت ما آهسته است. در بخش اقتصادی ما تهیه‌کننده‌ای که اعتماد و اطمینان پیدا کند که هنگام تولید می‌تواند کارش را عرضه کند، وجود ندارد. مثلا برای عرضه آثار بعد از انقلاب، جایی بجز تلویزیون نداریم و این رسانه هم به طور طبیعی نمی‌تواند تمام شاخه‌ها را پوشش دهد. انیمیشن ما بیشتر برای بزرگسال است و در واقع فکر می‌کنیم که برای کودکان ساختیم. عوامل جنبی باعث آهسته شدن روند تولید می‌شود.

توکلیان ادامه می‌دهد: ما باید بازار جهانی را به دست بیاوریم و این احتیاج به پشتیبانی‌های بسیار عمیق دولتی، شخصی و خصوصی و شناخت بازار جهانی دارد. در این بازار جهانی باید به قواعد بازی اشراف داشته باشیم. تهیه‌کنندگانی که می‌خواهند کارشان پخش جهانی بگیرد، باید حضور داشته باشند. ما در بازارهای جهانی حضور نداریم. کشوری مثل ترکیه که تجارت جهانی را می‌شناسد و پشتوانه عمیقی در کاریکاتور دارد، توانست برای خود جایگاهی به دست بیاورد.

این استاد دانشگاه بیان می‌کند: علاوه بر این کار انیمیشن به دلیل اجزای تولیدکننده‌اش از قبیل صدا، تصویر، فیلمنامه و طراحی شخصیت پیچیده است و احتیاج به افراد ماهر دارد. بچه‌های انیماتور ما تا حدودی این کار را دنبال می‌کنند، اما اگر حمایتی پشت آن نباشد، رها می‌کنند. برای خرید و کاربری و سخت‌افزار انیمیشن مشکل داریم. توکلیان درباره یکی دیگر از موانع تولید انیمیشن می‌گوید: تولید انیمیشن زمانبر است و احتیاج به صبر و شکیبایی دارد و بازه تولید آن طولانی است که البته به خودی خود مساله‌ای نیست، اما سیاست‌های میانه راه تولید آن‌قدر می‌تواند متغیر باشد که حتی طرح‌های بزرگ را تحت تاثیر قرار ‌دهد. یک یا دو فیلم سینمایی که در زمینه انیمیشن بلند ساخته می‌شود در طول روند تولید متوجه می‌شویم که تهیه‌کننده تا چه حد می‌تواند بالا و پایین شود و از چند جای مختلف رضایت بگیرد یا احیانا انیمیشن را تغییر دهد. تغییر انیمیشن هم زمانبر است و بسادگی نیست و این شیوه تولید را به هم می‌ریزد. وقتی فیلمنامه مصور اولیه تهیه می‌شود، خیلی دشوار است که حتی یک پلان به آن اضافه کرد. اگر برند نشدیم، باید جستجو کنیم که بعد از انقلاب تا چه میزان گرافیک کارهای ما رشد کرده و تا چه اندازه ذائقه جهانی به ارزش‌ها و هنر ما سوق پیدا کرده است.

این مدرس دانشگاه درباره استفاده طنز در انیمیشن یادآور می‌شود: انیمیشن به دلیل نوع بیان خاص و اغراق‌هایی که دارد، این لحن طنز را می‌طلبد، اما چون ایده‌آل‌گرا هستم و تدریس می‌کنم، معتقدم تمام ظرفیت انیمیشن ما شکرستان یا سیا ساکتی نیست، اما در این نمونه‌های موفق گاهی متن برنده می‌شود. از طرف دیگر نباید این نوع انیمیشن‌ها، فقط به دلیل مقبولیت، لمپنیسم خاصی را گسترش دهد و ذائقه مخاطب با آن سازگار شود. اگر تمام شرکت‌های گاز و ترافیک خواستار این جنس انیمیشن شوند، نشان‌دهنده این است که پشتوانه طنز چندانی نداریم.

توکلیان ادامه می‌دهد: ما بعد از انقلاب از هیچ شروع کردیم و الان به جایگاه بسیار خوبی رسیدیم و حتی قراردادهای خارجی هم بسته می‌شود. اگر کشورهای غربی بتوانند مسائل مالی ما را برای تولید انیمیشن برطرف کنند، توانمندی تولید ما بالاست. کار ما اگر بخواهد پیش برود، حتما باید تولید مشترک داشته باشیم. ما برای تولید و عرضه انیمیشن در عرصه بین‌المللی ضعف داریم که باید بیشتر روی آن متمرکز می‌شدیم.

وی با اشاره به لزوم نزدیک کردن انیمیشن و تکنیک آن به مولفه‌های ساخت جهانی می‌گوید: شرکت‌های بزرگ انیمیشن‌سازی با تکرار شخصیت‌های مورد علاقه مردم، بتدریج یک ژانر خاص به وجود آوردند و سوار بر بسیاری از تولیدات جهانی شده‌اند. به نظرم ما ابزار تولید و نیروهای موثر برای تولید داریم، اما باید به گلوگاه‌های آن توجه کنیم. فیلمنامه و طراحی استوری‌برد، جزو گلوگاه‌های انیمیشن ماست و در این زمینه احتیاج به کمک و تولید مشترک و سرمایه‌گذاری دیگر کشورها داریم.

توکلیان درخصوص نگاه جهانی نسبت به انیمیشن ایران عنوان می‌کند: نگاه جهانی نسبت به تولید و کار مشترک انیمیشن با ایران در ابتدا با سیاست و رایزنی پیش‌می‌رود. ما باید چند دور بچرخیم تا بتوانیم یک سرمایه‌گذار انیمیشن را جذب کنیم. ما با کشورهایی از قبیل سوریه، امارات و ترکیه تولیدات مشترک داریم و حتی بسیاری از تبلیغات تلویزیونی در ماهواره‌ها تولید بچه‌های ایرانی است. همچنین بچه‌هایی هستند که در شبکه پرس‌تی‌وی کار خوبی از لحاظ گرافیکی انجام داده‌اند. در این قراردادها، تهیه‌کنندگان هم احتیاج به صبر زیادی دارند.

وی درباره تولیدکننده و سرمایه‌گذار انیمیشن در ایران هم می‌گوید: سفارش‌دهنده بزرگ انیمیشن ما تلویزیون است و سرمایه‌گذاران خصوصی کم داریم. ما باید به یک طریقی به این بچه‌ها کمک کنیم، چون ما در اینجا تیم تشکیل می‌دهیم، اما تضمینی برای ماندن این تیم کنار یکدیگر وجود ندارد. آدم‌های خاصی وارد چرخه انیمیشن می‌شوند که مسئولیت اجرای طرح را به‌عهده می‌گیرند، اما پرسشی در این رابطه به وجود می‌آید که چه میزان از پولی که به او پرداخت می‌شود، به انیماتور می‌رسد؟... درواقع صنف انیمیشنی که تعیین قیمت کند و به مسائل انیماتورها برسد، وجود ندارد. سازمان‌هایی مثل انجمن آسیفا کارهایی انجام داده، اما در همین حد محدود شده است.

وی با اشاره به نبود برنامه درست درخصوص انیمیشن می‌افزاید: کسانی که از اول مدیریت کلان انیمیشن را به‌عهده گرفتند، از همان اول به مسائل جانبی و مختلف آن فکر نکرده‌اند و نمی‌دانستند که چه چیزی را می‌خواهند تولید کنند. درواقع در زمان گذشته برنامه‌ریزی درستی برای آینده وجود نداشت، اما الان شرایط بهتر شده است.

توکلیان ضمن ارزیابی مثبت جشنواره‌های انیمیشن توضیح می‌دهد: جشنواره‌های مختلف از جمله دوسالانه انیمیشن و پویانمایی تهران به ما بسیار کمک کرد و باعث شد دانشگاهیان ما از ارائه کارشان در این قسمت‌ها و دیده شدن اثرشان بسیار خوشحال شوند. بنابراین ارائه، مخاطب، اقتصاد و تولیدکننده ما باید در کنار هم قرار بگیرند تا انیمیشن ابعاد بین‌المللی پیدا کند.

وی ادامه می‌دهد: در زمینه انیمیشن 150 طراحی حالت داریم و تنها شامل گریه کردن یا خندیدن نیست و ما به بسیاری از ابعاد دیگر در انیمیشن احتیاج داریم که مغفول مانده است. کودکان ما الان انیمیشن ندارند و هرچند صبا تلاش بسیاری می‌کند، اما به دلیل موانع بسیار، جنبه‌های دیگر مغفول مانده است.

توکلیان با انتقاد از انجام کارهای مناسبتی در دقیقه آخر می‌گوید: ما برنامه‌ریزی درستی برای تولید انیمیشن نداریم و به یکباره مدیران در سالروز شهادت استاد مطهری تصمیم می‌گیرند کار انیمیشن انجام دهند. اگر من مسلمانم فقط روز عاشورا حسینی نمی‌شوم، بلکه تمام روزها شامل آن می‌شود. فرض کنید در ایام تعطیلات و قبل از نوروز بچه‌های انیماتور ما خودشان را تباه می‌کنند تا بتوانند یک انیمیشن چند دقیقه‌ای را به پخش برسانند. تکلیف ما برای سینمای انیمیشن مشخص نیست.

وی با اشاره به تکنیک‌های نمایش انیمیشن در دیگر کشورها بیان می‌کند: در کشورهایی مثل انگلیس قبل از نمایش فیلم، انیمیشنی مرتبط با موضوع فیلم پخش می‌شد تا فیلم‌های کوتاه هم کنار فیلم‌های بلند دیده شود، بنابراین ما احتیاج به ابزاری برای هماهنگ کردن کارها داریم.

این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: هیچ‌کس به جمعیت فارغ‌التحصیل انیمیشن و ساماندهی آنها فکر نمی‌کند. توصیه‌ام این است که مدیران باید گلوگاه‌های خودشان را بشناسند و مشکلات را بدانند. نیمی از تولیدات انیمیشن جهانی با کشورهای جهانی مشترک است و 99 درصد شیوه ارتباطی آنها با اینترنت است، اما پهنای باند ما کم است و امکان تبادل وجود ندارد. سریع‌ترین اتصال اینترنتی و پهنای باند برای کره‌جنوبی است و این یکی از راه‌های پیشرفت آنها برای تبادل با کشورهای دیگر است.

جایگاه ما چندان برجسته نیست. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به من مأموریتی داده بود که فیلم‌های ایرانی را معرفی کنم. سالن ابتدا پر بود و میانه راه خالی بود و صدا و تصویر و کیفیت تصویرمان خوب نبود. داستان‌ها پایان‌بندی خوبی نداشت و این یکی از ضعف‌های ارتباط جهانی ما در زمینه انیمیشن است. متاسفانه انیمیشن‌های ایرانی شاخصه‌ای ندارد که تعیین‌کننده ایرانی بودن آن باشد. مثلا ما با دیدن انیمیشن هندی یا روسی به دلیل نوع گرافیک آن، ملیتش را تشخیص می‌دهیم، اما در مورد ایرانی‌ها این‌طور نیست.

البته هنرمندان ما با ملاحظات مختلف کار می​کنند. اگر این ملاحظات نباشد، آنها خودشان بتدریج تشخیص می‌دهند که چه‌کاری باید انجام دهند.

توکلیان ادامه می‌دهد: بچه‌های ما همچنان فضای انیمیشن سه‌بعدی را به طور کامل نمی‌شناسند و هنوز به صورت دوبعدی فکر می‌کنند. بنابراین ما هیچ‌گاه به دانشجوی خودمان فرصت کافی برای کار نمی‌دهیم و آزمایشگاه‌ها در دانشگاه‌ها برای گذراندن واحدهاست. بخش هنری انیمیشن را داریم، اما متوجه نیستیم که باید دو گروه کنار هم قرار بگیرند تا انیمیشنی تولید شود و هنرمند بگوید چه می‌خواهم و برنامه‌نویس کامپیوتر برای آن کار کند.

وی درباره توانایی‌های بالقوه بچه‌های انیماتور ایران در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: من به خیلی از کشورها سفر کرده‌ام و درس داده‌ام و چهار گوشه دنیا را دیده‌ام، بنابراین می‌توانم قضاوتی در این زمینه انجام دهم؛ باور کنید که بچه‌های ما بااستعدادند. اگر مقداری به لحاظ مالی از آنها حمایت کنیم، دنیا را تکان می‌دهیم. این را به حساب وطن‌پرستی نگذارید، بلکه به نظرم واقعا بچه‌های انیماتور ما بااستعدادند. باید صبر و تحمل خود و برنامه‌ریزی را در این زمینه افزایش دهیم. در داستان کشت، داشت، برداشت و نگهداشت، مورد آخر اهمیت بسیاری دارد. تا زمانی که وضع کشورمان با دیگر کشورها مشخص نشود، امکان پیشبرد کارها وجود ندارد و حتی ممکن است نخبه‌های انیمیشن ما مهاجرت کنند.

انیمیشن ملی با توجه به مفاهیم جهانی تولید شود

علیرضا گلپایگانی، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر نیز درباره وضع انیمیشن در ایران می‌گوید: انیمیشن به دو بعد هنری و صنعتی تقسیم می‌شود. از لحاظ هنری موفقیت ما در جشنواره‌های قبل و بعد از انقلاب، فیلم‌های کوتاه هنری موفقیت‌های چشمگیری داشته‌ است. من جایگاه فیلم‌های هنری را بالا می‌دانم و موفقیت انیمیشن‌های کوتاه ما در جشنواره‌های هنری در مقایسه با هنر‌های مشابه خوب بوده است.

این عضو هیأت علمی دانشگاه با اشاره به تأثیرگذار بودن انیمیشن‌های سرگرم‌کننده خاطرنشان می‌کند: انیمیشن‌های سرگرم‌کننده، تلویزیونی و تولید شخصیت‌های ماندگار طیف بزرگی از کودک تا بزرگسال را دربرمی‌گیرد. فیلم‌های انیمیشنی هم وجود دارند که از تلویزیون شروع می‌شوند و بعد به تلویزیون راه پیدا می‌کنند و در کشورهایی مثل کره و کانادا و آمریکا این مراحل را طی کرده‌اند.

البته تنها ما نیستیم که وارد این جریان نشده‌ایم، بلکه کشورهایی مانند ایتالیا و فنلاند هم صنعت انیمیشن ندارند و عملا مصرف‌کننده انیمیشن هستند. حتی در کشورهایی مثل ژاپن که می‌توانند انیمیشن جذاب تولید کنند، شرکت‌های انیمیشن‌سازی محدودند، اما با این حال شاهد صنعتی شدن انیمیشن در آن هستیم. لازمه این اتفاق یک نوع پشتیبانی تاریخی از سرگرمی است چون سرگرم‌سازی به یک تجارت موفق تبدیل شده است. صنعت انیمیشن‌سازی مثل صنعت توریسم در بسیاری از کشورهای دنیاست که درآمد کشورشان بر این اساس شکل می‌گیرد.

وی با بیان این‌که ما توان تولید انیمیشن‌های سرگرم‌کننده داریم، تصریح می‌کند: بالای 80 درصد انیمیشن‌های محبوب دنیا در بعد سرگرم‌کننده شکل می‌گیرد و 20 درصد آن آموزشی است. انیمیشن‌هایی که در ایران تولید می‌شود، درست عکس این قضیه رفتار می‌کند و ظاهرا به نظر می‌رسد سرگرمی بی‌ارزش است. همین نگاه باعث محدودیت در ساختار می‌شود و بسیاری از مدیران برای صرف پول دولت به این قالب‌ها معتقد نیستند. اما به عنوان یک سازنده انیمیشن معتقدم حتی برای ساخت انیمیشن‌های دینی و ارزشی باید از صددرصد قالب‌های موفق استفاده کنیم. ما بهترین انیمیشن‌ها را از تلویزیون پخش می‌کنیم، اما وقتی می‌خواهیم خودمان این‌ها را بسازیم با صدها مانع روبه‌رو می‌شویم و درها را به روی ما می‌بندند و اجازه استفاده از فانتزی و خلاقیت را نمی‌دهند و معتقدند با مفاهیم ارزشی همسو نیست ، بلکه مضامین ارزشی باید در قالب‌های دیگری بیان شود. انسان به طور کلی به سرگرمی احتیاج دارد و از دیدن این انیمیشن‌ها احساس خوبی پیدا می‌کند. جذابیت، شادی و مفرح بودن در آموزه‌های اخلاقی انیمیشن‌های خارجی غلبه دارد.

وی خاطرنشان می‌کند: ارتباطات بین‌المللی خود به خود زمینه‌ساز مبادلات فرهنگی و اجتماعی هم می‌شود، اما به‌دلیل تحریم‌ها بسیاری از درهای تولید به روی ما بسته شد در حالی که ما می‌توانستیم در طرح‌های بین‌المللی حضور داشته باشیم. ما دارای توانمندی بسیاری در زمینه انیمیشن هستیم و با آمدن تکنولوژی فاصله ما با اندازه جهانی و بین‌المللی کم شده است. انیمیشن محصولی فراتر از جغرافیا و زمان است و حتی با گذشت چند سال هم کهنه نمی‌شود. رقابت کردن با آن صنعت منصفانه نیست و البته قرار هم نیست مثل خارجی‌ها اثر تولید کنیم، بلکه قصه‌های ما توانایی‌های بالقوه خودشان را دارند. موفقیت انیمیشن ما ضامن این است که ایرانی باشد. تولید انیمیشن ملی باید قدرت و زبان ساخت ملی داشته باشد. فیلم‌هایی در هند موفق است که مولفه‌های هندی را رعایت کند.

گلپایگانی با اشاره به این‌که مفاهیم اخلاقی در بسیاری از قسمت‌های جهان ثابت است، می‌افزاید: به نظرم دوست داشتن و خیانت نکردن برای همه روشن است. ساختن انیمیشنی شبیه پاندای کونگ‌فوکار خوب نیست و الان هم در ایران رواج پیدا کرده است. گاهی ما فیلم‌های کشدار و طولانی را انیمیشن ایرانی می‌نامیم و این غلط است. ما احتیاج داریم با قالب‌های زیبا، جذاب و تند انیمیشن ایرانی سرشار از تخیل تولید کنیم. اگر انیمیشن ایرانی بچه‌های ایرانی را جذب نکند، هر چقدر هم که خوب باشد، شما محکوم به شکست هستید. ما در داستان‌گویی باید زبان خودمان را گسترش دهیم و قهرمانان خودمان را برجسته کنیم. قهرمانان ما صرفا تاریخی نیستند، بلکه می‌توانیم شخصیت‌ها و یا قهرمان‌هایی مربوط به آینده به بچه‌ها معرفی کنیم که خصلت‌های ویژه انسانی دارند.

عضو هیأت علمی دانشگاه هنر درباره تولید انیمیشن در ادامه می‌گوید: تلویزیون ما به عنوان بزرگ‌ترین سفارش‌دهنده، آنچنان قصدی برای فروش جهانی ندارد بلکه می‌خواهد آنها را در تلویزیون ملی پخش کند، اما تلویزیون فرانسه می‌خواهد آثار خودش را به تمام نقاط دنیا بفروشد. انیمیشن ایران باید در درجه اول با نگاه صادراتی تولید شود که هم فروش بین‌المللی داشته و هم جذاب باشد. وی درخصوص مشارکت در ساخت آثار بین‌المللی می‌گوید: ما باید شرکت‌های بزرگ انیمیشنی داشته باشیم که به معنای واقعی گروه باشند. کار دیگر شرکت‌ها به صورت سیستم تولید غیرمتمرکز است و هنوز شرکت‌های ما به این سیستم نرسیده‌اند. ما احتیاج به کارخانه انیمیشن‌سازی داریم.

مشارکت خارجی امکان‌پذیر است. به‌طور مرتب مجبوریم تائید خارج از کشور را برای ساخت انیمیشن بگیریم تا او تصمیم به سرمایه‌گذاری بگیرد و اسم این مشارکت نیست. راهکار این است که به سمت تولید در استودیوهای بزرگ انیمیشن و در ابتدای کار با حمایت دولتی برویم.

نسرین بختیاری

انیمیشن را دریابیم

شهرام حیدریان/ نویسنده و کارگردان انیمیشن

در یک سال گذشته وضع صنعت انیمیشن بسیار پرفراز و نشیب بود. به دلیل معضلات اقتصادی بسیاری از طرح‌های در دست تولید دچار مشکلاتی شد. تا آنجا که بسیاری از نیروهای مستعد از این صنعت دست کشیدند و آواره مشاغل دیگر شدند و شرکت‌های متعدد یکی پس از دیگری از گردونه تولید خارج شدند. شاید کمترین توجه دولت در مصاف با مشکلات عدیده پیش رو توجه به فرهنگ و فرهنگسازی بود. در این میان صنعت رو به رشد انیمیشن درست در شرایطی که شبکه تازه تاسیس پویا به خوراک نیاز داشت و جمعیت کودک و نوجوان ایرانی تشنه دریافت مطالب آموزشی تفریحی بود، به دلیل وجود مشکلاتی که ذکر شد، آنتن پخش دچار رخوت شد. این صنعت درست در زمانه‌ای که نیاز به تزریق سرمایه برای حرکت به سوی تولید انبوه داشت دچار آمبولی ریه شد. نفس کشیدن در هوای این صنعت غیرممکن شد و هر روز خبری دردناک از پیوستن همکاری به شغلی در بازار و... به گوش می‌رسید.

اما بهار دوباره آمد. دوباره بارقه امید دمیده شده و دوباره حرکت در این صنعت در حال شکل‌گیری است. این خاصیت بهار است که هیچگاه دستخوش توقف نمی‌شود. صنعتی بودن انیمیشن ایران پس از گذر از یک جاده پردست‌انداز روز به روز بهتر شد. گرچه در سال‌های گذشته خودروی تولیدکنندگان بارها در دست‌انداز افتاد و باعث شد حرکت آن برای مدتی با مشکل روبه‌رو شود اما به هر رو به راه خود ادامه داد. حال جاده آسفالت شده و ماشین تولیدکنندگان انیمیشن هم تعمیر، اما بدون سوخت مانند یک سنگ در کنار جاده ایستاست. بنابراین باید این چرخ تولید هرچه زودتر به حرکت درآید و این بار فرهنگی را به دست مخاطبان تشنه در انتهای مسیر برساند. مخاطب نیازمند فرهنگسازی است و اگر این فرهنگسازی از جانب تولید داخل صورت نگیرد، انواع و اقسام تولیدات غربی با هویت‌های نامشخص در انتظار مخاطب ما خواهد بود. حال چه باید کرد؟ فقط می‌توان به این امید داشت که با درایت و مدیریت، تصمیمی قاطع گرفته شود و بدون کمترین فوت وقت به سوی پشتیبانی از تولید انیمیشن قدم برداشت. دیگر زمانی برای سعی و خطا نمانده است. می‌توان انیمیشن کشور را با همین استعدادهایی که می‌شناسیم و خوشبختانه کم هم نیستند به قله برسانیم و بر صدر بنشانیم.