حضور زنان پس از انقلاب مشروطه

پس از پیروزی انقلاب مشروطه نیز زنان در تلاش بودند تا از دستاوردهای انقلاب پاسداری کنند. به همین جهت هنگام تأسیس بانک ملی ایران، برای جلوگیری از استقراض خارجی، پس‌اندازهای خود را در اختیار دولت قرار داده و درحمایت از صنایع داخلی، کالاهای وارداتی را تحریم کردند. زنان که دستاوردهای مشروطه را بسیار با ارزش می‌دانستند، حتی از نثار جان نیز دریغ نداشتند، به طوری که برخی از آنان با پوشیدن لباس مردانه در صحنه‌های جنگ حضور یافته و کشته می‌شدند.⁴‌ اما با وجود حضور گسترده زنان در نهضت مشروطه، براساس ماده ۴ نظام نامه انتخابات، زنان از حق رای محروم شدند و طبق ماده ۷ حق انتخاب شدن نیز از آنان سلب شد.^5‌

انقلاب مشروطه اگر چه از نظر قانونی و رسمی، تغییر بنیادین و اساسی در وضعیت زنان به وجود نیاورد اما با ایجاد زمینه‌های مناسب اجتماعی، نقش فراوانی در تحول فکری و فرهنگی زنان داشت. حضور زنان در گردهمایی‌ها و محافل سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در بروز توانمندی‌های زنان آن روزگار داشت. به این ترتیب زنان که در ابتدا با دغدغه استقلال وطن وارد عرصه اجتماعی و سیاسی شدند، پس از انقلاب مشروطه و نادیده گرفته شدن در قانون مشروطه و مجلس اول، در پی بیان مشکلات و معضلات قشر خود برآمده و فعالیت‌های خود را در سه قالب انجمن‌ها، مدارس و روزنامه‌ها متمرکز ساختند و بتدریج زمینه حضور گسترده، آگاهانه و مسوولانه زنان ایران را فراهم آوردند.

انجمن‌ها: زنان ایرانی که در عرصه‌های مختلف انقلاب مشروطه شرکت داشتند، بتدریج با تغییر بینش، به فعالیت منسجم سیاسی روی آوردند. به همین منظور و برای کسب حمایت‌های دولتی، با نگارش چند نامه به مجلس شورای ملی، خواستار تشکیل مدرسه و انجمن سیاسی به صورت علنی شدند و با تظاهرات و عریضه‌نویسی خواستار توجه بیشتر مجلس به سوادآموزی اجباری و همگانی، حمایت از تحصیل دختران و زنان و نیز رعایت بهداشت آنان شدند. علاوه بر این، انجمن‌های زنان در امور مهم سیاسی در دفاع از مشروطیت حضور داشتند چنانچه در وادار کردن انگلیس و روسیه به ترک ایران نقشی موثر داشتند. مورگان شوسترکه تحت تاثیر فعالیت‌های زنان قرار گرفته بود، در این مورد چنین می‌نویسد:«اگر در اروپا و آمریکا زن‌ها تشکیل انجمن می‌دهند، جای تعجب نیست ولی زنان روبسته ایرانی، در انجمن ها، فعالیت سری انجام می‌دهند.»⁶مهم‌ترین این انجمن‌ها عبارت بودند از: انجمن مخدرات وطن: سال 1329 قمری/‌‌ 1911 میلادی، در تهران تأسیس و ریاست آن بر عهده بانو آغا بیگم بود. مهم‌ترین اهداف انجمن، دفاع از استقلال کشور، مخالفت با استقراض خارجی و حمایت از کالاهای داخلی بود. از مهم‌ترین اعضای این انجمن می‌توان به صدیقه دولت‌آبادی، ماهرخ گوهرشناس، آغا شاهزاده امین اشاره کرد.

انجمن آزادی زنان: این انجمن سال 1906 میلادی ‌‌/ ‌‌1325 هجری در تهران تاسیس و هدف اصلی آن بالا بردن سطح آگاهی و تلاش در جهت گسترش آموزش عمومی زنان و دختران بود. از مهم‌ترین اعضای این انجمن می‌توان به تاج‌السطنه و افتخارالسلطنه قاجار، دختران ناصرالدین شاه و شمس‌الملوک جواهر کلام اشاره کرد.

جمعیت پیک سعادت نسوان: این انجمن سال 1338 قمری‌‌/‌‌ 1920 میلادی، تاسیس شد و ریاست آن بر عهده روشنک نوع‌دوست بود. مهم‌ترین اهداف انجمن، بالا بردن سطح سواد، تأسیس کلاس‌های درس و کتابخانه برای زنان بود. این انجمن همچنین مجله پیک سعادت نسوان را با مضمون ادبی و اجتماعی چاپ می‌کرد.

جمعیت نسوان وطنخواه: این انجمن سال 1340 هجری ـ قمری /‌‌ 1922 میلادی، تاسیس و ریاست آن به عهده محترم اسکندری بود. مهم‌ترین اهداف انجمن ترویج کالاهای داخلی، گسترش سواد بین زنان و تشکیل هیأت تعاونی بود. یکی از کارهای تاثیرگذار این انجمن برگزاری نمایش برای زنان بود که از طریق فروش بلیت آن توانستند هزینه ایجاد کلاس‌های اکابر بانوان را تامین کنند. از مهم‌ترین اعضای انجمن می‌توان به نورالهدی منگنه، فخرآقا پارسا، صفیه اسکندری و مستوره افشار اشاره کرد.

مدارس: اواخر دوره قاجار، عامه مردم نظری مناسب به تحصیل دختران در مدارس جدید نداشتند و تأسیس مدارس دخترانه با مخالفت‌های زیادی روبه‌رو شد و برخی آن را خلاف شرع می‌دانستند.⁷ اگر چه این شرایط پس از انقلاب مشروطه تا حدی بهبود یافت و برخی چون ناظم‌الاسلام از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند اما در عمل، دولت مشروطه اقدامی در جهت حمایت از مدارس دخترانه انجام نداد، اما زنان خود دست به کار شده و با حضور در اجتماعات گسترده همچون دی 1285 شمسی خواستار تاسیس مدارس دخترانه شدند و طی نامه‌ای از دولت تقاضا کردند که مدارس دختران نیز همچون مراکز آموزشی پسران مورد توجه قرار گیرد. در پاسخ مجلس شورای ملی اگر چه تصریح شد بین زن و مرد از نظر درک و شعور تفاوتی وجود ندارد اما با توجه به شرایط آن زمان، نوعی آموزش محدود برای زنان را کافی دانستند. در نتیجه زنان ایرانی که از حکومت مشروطه ناامید شده بودند، اقدام به تاسیس و اداره مدارس زنانه، مراکز بهداشتی و مراکزی برای نگهداری کودکان بی‌سرپرست کردند.^8‌ مهم‌ترین این مدارس عبارت بودند از:

مدرسه دوشیزگان: این مدرسه سال 1324 هجری. قمری توسط بی‌بی خانم وزیراف تاسیس شد و با مخالفت بسیاری روبه‌رو شد. به همین جهت بی‌بی‌خانم به وزارت معارف شکایت کرد و در جواب این وزارتخانه با توجه به شرایط موجود اعلام کرد که صلاح در تعطیلی مدرسه است. بدین شکل، مدرسه دوشیزگان، علیرغم پافشاری بی‌بی خانم تعطیل شد، اما وی از پای ننشست و پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و با موافقت صنیع‌الدوله(وزیر معارف وقت) و مشروط بر این‌که فقط دختران 4 تا 6 ساله در این مدرسه تحصیل کنند و کلمه دوشیزه از تابلوی مدرسه حذف شود، بی‌بی خانم وزیراف موفق به تاسیس مدرسه دخترانه شد.

مدرسه ناموس: این مدرسه سال 1326 هجری. قمری در تهران به‌وسیله طوبی آزموده تأسیس شد. در کنار سایر موارد درسی در این مدرسه قرآن، تعالیم مذهبی و علم‌الحدیث نیز تدریس می‌شد. مدرسه ناموس بعدها یکی از مهم‌ترین مدارس متوسطه دخترانه در تهران شد. از مهم‌ترین فارغ‌التحصیلان این مدرسه می‌توان به توران آزموده،‌ فخر عظیمی ارغون، گیلان خانم و مهرالنور سمیعی اشاره کرد.⁹‌

با تلاش زنان فرهیخته ایرانی روند تاسیس مدارس دخترانه از روند مناسبی بر خوردار شد؛ به طوری که از سال 1327 قمری که تمامی دبستان‌های تهران، دولتی شدند تا سال 1333 قمری فقط در تهران 63 مدرسه دخترانه با حدود 2500 محصل، ایجاد شد.

روزنامه‌ها: حضور در عرصه مطبوعات از مراحل شکل‌گیری حضور زنان در فعالیت‌های اجتماعی پس از انقلاب مشروطه بود. در این دوره زنان با جریان‌های فکری متفاوت پس از تشکیل جمعیت یا انجمن برای ارائه نظریات خود اقدام به تاسیس روزنامه یا نشریه خاص خود می‌کردند و در آنها به انعکاس خواست‌ها و نیازهای زنان در جهت مشارکت در صحنه سیاسی و اجتماعی کشور می‌پرداختند. در روزنامه‌های زنان در تهران، مساله لزوم آموزش و تحصیل دختران و حمایت از بازگشایی و ایجاد مدارس دخترانه از مهم‌ترین مطالبی بود که انتشار می‌یافت و تاثیرگذار بود. از نخستین روزنامه‌های زنان می‌توان به روزنامه شکوفه و نشریه دانش اشاره کرد:

نشریه دانش: این روزنامه از اولین روزنامه‌هایی بود که توسط زنان در سال 1328 هجری تاسیس و مدیریت آن بر عهده کحال، دختر یعقوب همدانی بود. انتشار دانش به صورت هفتگی و در 6 صفحه تا سال 1329 هجری تداوم داشت. این نشریه به طور عمده به اخلاق و تربیت و مسائل مفید برای زنان می‌پرداخت و کمتر به مسائل سیاسی توجه می‌کرد. در اولین شماره دانش این چنین بر اهمیت علم‌آموزی زنان تاکید شده است:‌«بر ارباب دانش و بینش مخفی نیست که خالق عقل و دانش و رازق کل آفرینش تربیت نوع بشر را از پسر و دختر به عنده کفایت و قوده درایت امهات نهاده و این موهبت را به طایفه نسوان داده.... هر گاه مادرها صاحب اخلاق رذیله باشند ناچار اولاد صاحب اخلاق حسنه نخواهد شد، پس چه باید کرد که مادر‌ها بتوانند از عهده این خدمت برآیند ؟ باید عالم شوند که فرموده‌اند طلب‌العلم فریضه علی کل مومن و مومنه، یعنی تحصیل علم و دانش بر هر مرد و زنی واجب است...»¹⁰

روزنامه شکوفه: این روزنامه سال 1330 قمری در تهران منتشر و صاحب امتیاز آن مریم عمید (مزین‌السلطنه) بود. انتشار این نشریه ماهی دوبار در 4 صفحه تا ذیقعده 1334 هجری تداوم یافت. مهم‌ترین مطالب آن تعلیم و تربیت کودکان، تاسیس مدارس و تصحیح روابط خانوادگی و اجتماعی بود، همچنین زنان را به مقابله با خرافه‌پرستی و علم‌آموزی فرامی‌خواند. روزنامه شکوفه در اولین شماره در اولین صفحه، ذیل عنوان، اینچنین خود را معرفی کرده است: «روزنامه‌ای است اخلاقی، ادبی، حفظ الصحه اطفال، خانه‌داری، بچه‌داری، مسلک مستقیمش تربیت دوشیزگان و تصفیه اخلاق زنان، راجع به مدارس نسوان، مقالاتی با مسلک جریده موافقت داشته باشد، پذیرفته می‌شود.»¹¹

پا‌نوشت‌ها:

1ـ تیموری. ابراهیم، قرارداد 1890 رژی یا تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران. تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1361. ص108.

2ـ کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. تهران، امیرکبیر، 1369. ص97 .

3ـ کرمانی، ناظم الاسلام،تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران، نشر آگاه نوین، ۱۳۶۲، جلد ۳، صص۴۵7ـ ۴۵4.

4- پاولویچ، م. پ،سه مقاله درباره انقلاب مشروطیت ایران. ترجمه م. هوشیار. تهران، بی‌تا،ص 55 .

5 ـ کرمانی، همان، صص 93ـ92.

6 ـ شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۱، ص۲۳۸ .

7ـ ملک‌زاده، مهدی، انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی،1363،ج4، ص 218 .

8ـ آفاری، ژانت، انجمن‌های نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه، ترجمه جواد یوسفی، تهران، بیستون،1379، صص 17ـ10.

9-بامداد، بدرالملوک، زنان ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، ج1، تهران، بی نا، صص43ـ41

10ـ نشریه دانش، تهران، سال اول، شماره اول،10 رمضان 1328 هـ، ص1 .

11ـ روزنامه شکوفه، تهران، سال اول، شماره اول،،ذیحجه 1330، ص1.

مهناز نگهی