خلیج فارس؛ مرواریدی بزرگ‌تر از تور صیادان سیاسی

هرچند موقعیت ژئوپلتیک خلیج‌فارس و منابع سرشار نفت و گاز آن از مهم‌ترین عوامل شهرت بالای این خلیج پانصد هزار ساله است، اما در سال‌های اخیر، برخی ادعاهای هویتی درباره نام خلیج فارس، باعث بحث‌برانگیز شدن آن شده است. هرچند تا پیش از دهه 1960میلادی حتی کشورهای عربی مدعی نیز در مکاتبات خود از عنوان «خلیج‌فارس» استفاده می‌کردند و سازمان آب‌نگاری بین‌المللی نیز همچنان از نام خلیج ایران (خلیج فارس) برای این خلیج استفاده می‌کند، اما اتحادیه عرب از سال ۱۹۶۴ رسما نام خلیج فارس را برای عرب زبانان ممنوع کرد!

از افسانه‌های بومیان تا جدال دولت‌ها

قدمت خلیج فارس که مهد پیدایش برخی از مهم‌ترین تمدن‌های انسانی بوده، باعث شده تا بومیان این خطه، افسانه‌های بسیاری درباره آن داشته باشند. از رویت پری‌های دریایی با چهره‌ای عروس‌گونه گرفته تا وجود کوسه‌هایی که از دهانشان آتش بیرون می‌آید. چنان که صاحب‌نظران گفته‌اند، تنوع گونه‌های جانوری در آب‌های خلیج فارس باعث شده است برخی دریانوردان و بومی‌های این خطه، درباره جانداران خلیج فارس به افسانه‌سرایی روی آورند.

با این همه، علاوه بر چنین رویاها و افسانه‌هایی، خلیج فارس به سبب موقعیت اقتصادی و سیاسی‌اش، مورد هجوم دولت‌های مختلف نیز قرار داشته و دارد و شاید اکنون برخی هجمه‌های هویتی به این خلیج مهم نیز ریشه در برنامه‌های بلندمدت سیاسی و اقتصادی برای تسلط بر منابع غنی این آبراه مشهور داشته باشد.

خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود​ که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است. کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج فارس است و در این میان سواحل شمالی خلیج‌فارس تماما در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارد. جزایر زیادی در خلیج فارس وجود دارد که برخی از آنها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردار است. اکثر جزایر مهم خلیج فارس متعلق به ایران است هرچند برخی در دوره‌های معاصر تاریخی از ایران جدا شده‌ است. جزایر مهم خلیج فارس عبارت است از: قشم، بحرین، کیش، خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و لاوان. بندرهای مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از میان آنها می‌توان بندرعباس، بوشهر، بندرلنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران و شارجه، دبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد.

خلیج فارس از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی است و به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی و بازرگانان و تجار دنیا بوده ‌است.

این منطقه منبع مهم انرژی جهان بوده و حدود یک‌سوم تولید نفت دنیا را در اختیار دارد. طبق آخرین برآوردهای انجام شده، حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده‌ است.

علاوه بر این، از منظر نظامی، وجود پایگاه‌های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که عمدتا متعلق به کشورهای آمریکا و انگلیس است و حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی بخصوص آمریکا در آب‌های خلیج فارس، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج فارس را نمایان می‌سازد. با این حال تنگه استراتژیک خلیج فارس (هرمز) در اختیار ایران است و تسلط نیروهای دریایی کشورمان بر آب‌های خلیج فارس، یکی از عوامل مهم ثبات در این خطه است. تنگه هرمز از آن جهت دارای اهمیت است که نفت تولید شده در حوزه خلیج فارس باید از طریق آن به دیگر نقاط جهان حمل شود.

همین اهمیت سیاسی، اقتصادی و نظامی، توضیح‌دهنده بسیاری از رویارویی‌ها در تاریخ خلیج فارس است. یکی از مهم‌ترین این رویارویی‌ها مربوط به اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز بود که در قرن هفدهم میلادی رخ داد. 330 سال بعد بار دیگر رویارویی دیگری در این خطه پدید آمد و این بار نه به‌طور فیزیکی و نظامی، بلکه به‌گونه‌ای فرهنگی و رسانه‌ای خلیج فارس مورد هجمه بیگانگان قرار گرفت و البته دهم اردیبهشت، روز خلیج فارس، پیوند دهنده هر دو رویداد تاریخی است.

دفاع از خلیج فارس؛ یک روز اقتدار نظامی، روز دیگر اتحاد مجازی

آوریل ۱۶۲۲ میلادی، ایرانیان به رهبری امام قلی‌خان با حمایت مردم بومی منطقه، فتح هرمز را با موفقیت انجام دادند و این جزیره مهم را از بزرگ‌ترین امپراتور قرن باز پس گرفتند و جایگاه خود را در جهان در فهرست ابرقدرت‌های قرن شانزدهم ثبت کردند. انگلیسی‌ها نیز که خود را رقیب پرتغالی‌ها می‌دانستند، چهار کشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام قلی خان گذاشتند. پرتغالی‌ها معتقد بودند که تنگه هرمز از جمله نقاطی در دنیاست که تسلط بر آن فرمانروایی اقتصادی بر جهان را تضمین می‌کند. با پیروزی ایران بر پرتغالی‌ها، ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچمدار تمام خلیج فارس و دریای عمان شد. انگلیسی‌ها که از شکست پرتغال خرسند بودند، در عهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس به رسمیت شناختند، هرچند خود، صید مروارید خلیج‌فارس را در سر می‌پروراندند.

براساس اسناد تاریخی، حاشیه خلیج‌فارس و در کل، جنوب ایران در تحولات دو سده اخیر طی سال‌های ۱۸۳۷، ۱۸۵۶، ۱۹۰۹ و ۱۹۱۵ میلادی مجموعا چهار نوبت مورد هجوم نیروهای انگلیسی قرار گرفت و هر بار با مقاومت مبارزان تنگستان​ دشتی و دشتستان روبه‌رو شد. هرچند انگلیسی‌ها در جریان جنگ‌های جهانی توانستند با تغییر جغرافیای سیاسی خلیج‌فارس و پدیدآوردن کشورهایی جدیدالتاسیس، برخی ادعاهای بعدی را بنیان گذارند، اما خود هیچ‌گاه نتوانستند در برابر مقاومت مردم ایران، خلیج فارس را در اختیار گیرند.

اما جدای از رویارویی‌های نظامی ارتش یا مبارزه جنبش‌های مردمی جنوب ایران در برابر دخالت بیگانگان، طی دهه‌های اخیر برخی کشورهای عربی که قدمتشان از همین چند دهه فراتر نمی‌رود، نسبت به نام یا برخی جزایر ایرانی خلیج فارس ادعاهایی را مطرح کردند.

هرچند این ادعاهای حیرت‌آور ابتدا با بی‌تفاوتی ایران به سبب محرز بودن سند ایرانی و فارسی نامیده شدن خلیج فارس روبه‌رو شد، اما پس از تحریف نام خلیج فارس در اطلس مشهور جهانی به‌نام نشنال جئوگرافیک که از سال تاسیس (۱۸۸۸) همواره نام خلیج فارس را به کار برده بود، موجی از اعتراض به تحریف تاریخ و هجمه فرهنگی و هویتی به خلیج فارس شکل گرفت. این اطلس برای اولین بار در نسخه آبان ۱۳۸۳ نام جدیدی را در کنار نام بین‌المللی خلیج فارس قرار داد و خشم و اعتراض عمومی در میان فعالان اجتماعی و فرهنگی داخل و خارج کشور را نسبت به این تحریف غیرعلمی پدید آورد و شکل‌گیری نهضت مقاومت مجازی را موجب شد. پس از ارسال هزاران ایمیل و نامه اعتراضی و یک طومار اینترنتی به موسسه مذکور، مدیر موسسه مشهور آمریکایی ضمن عذرخواهی از ملت ایران، قول داد اشتباه خود را جبران کند.

با این حال رسانه‌های عربی همچنان تلاش می‌کنند تا استفاده از نام‌های مجعول به‌جای خلیج فارس را نهادینه کنند، هرچند وجود اسناد فراوان تاریخی و نیز اتحاد ایرانیان و فارسی‌زبانان در همه نقاط جهان تاکنون این تلاش‌ها را بی‌اثر کرده است.

یکی از اقدامات دولت ایران برای پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی خلیج فارس رسمیت دادن به روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی کشور بود. در این خصوص شورای عالی انقلاب فرهنگی در تیر​۱۳۸۴ روز دهم اردیبهشت‌ را که مصادف با اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز است «روز ملی خلیج فارس» نام نهاد تا به این ترتیب پیوندی میان مقاومت مردم ایران در برابر هجوم نظامی و فرهنگ‌سازی مجعول رسانه‌ای پدید آورد و بر این مهم تاکید کند که مردم ایران هیچ‌گاه سلطه فرهنگی یا نظامی بیگانگان بر یکی از مهم‌ترین آبراه‌های دنیا را نمی‌پذیرند. نهم آذر روز بازگشت سه جزیره ایرانی به میهن و بیست و نهم اسفند روز ملی شدن صنعت نفت هم از دیگر گزینه‌ها برای نامگذاری این روز بود که در فرجام دهم اردیبهشت آراسته به نام خلیج‌فارس شد.

خلیجی که همیشه فارس می‌ماند

مروری بر تاریخ تحولات در منطقه خلیج فارس نشان می‌دهد که با وجود تمامی تلاش‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای اشغال خلیج‌فارس، نه دولت و نه ملت ایران هیچ‌گاه جدا شدن سیاسی یا هویتی این آبراه مهم از میهن را نپذیرفته و قرن‌هاست برای حفظ آن مبارزه می‌کنند؛ مبارزه‌ای که گاه جنس نظامی دارد و گاه فرهنگی و هویتی.

اکنون هرچند ممکن است برخی گردشگران ایرانی که تفریحات خود را در جزایر قشم و کیش می‌گذرانند، آنگاه که به آب‌های زلال خلیج فارس می‌نگرند، ندانند که برای حفظ این خلیج نیلگون چه نهضت‌هایی که شکل گرفته و کم نبوده‌اند کسانی که جان خود را در این راه داده‌اند، اما بی‌تردید امروز همه ایرانیان در هرکجای دنیا بر این مهم پای می‌فشارند که نه نام و نه هژمونی سیاسی و نظامی بر خلیج‌فارس قابل معامله نیست و ایرانیان با هر قومیت یا مذهبی، از خزر تا خلیج‌فارس، بر ایرانی بودن و ایرانی ماندن این سرزمین کهن می‌بالند.

مصطفی انتظاری هروی / گروه سیاسی