فرهنگ برخورد با نژادپرستی و نژادگرایی

این جهتگیری‌ها تعیین می‌کنند رویکرد نهادهای فرهنگی به پدیده نژادپرستی و نژادگرایی چگونه است. در پژوهش درباره نژادپرستی، تاریخ‌محوری اهمیت ویژه‌ای دارد. تاریخ نشان می‌دهد هر نژاد بشری در کنش‌های خود دربرخورد با دگرنژادها چگونه عمل کرده است. در این یادداشت با بیان برخی تجارب تاریخی بشر در موضوع نژادپرستی و نژادگرایی، به صورت مطالعات موردی نشان داده خواهد شد که انسان معاصر چه نگاهی به نژادپرستی دارد.

با یادآوری این تجارب از صدر اسلام کار را آغاز می‌کنیم. اواخر قرن ششم میلادی، بلال بن رباح در مکه مکرمه متولد شد. وی به عنوان برده در خدمت فردی به نام امیه بن‌خلف بود. در آن دوره، امیه به محض آگاهی از اسلام آوردن بلال به شکنجه و آزار وی اقدام کرد. حضرت محمد(ص) بلال را به عنوان برده خرید و نسبت به آزادی او اقدام کرد. این واقعه از اولین کنش‌هایی است که در صدر اسلام ضد تبعیض‌نژادی صورت گرفته است.

تبعیض‌نژادی، اشکال و انواع گوناگونی دارد. نژادگرایی علمی در دوران مدرن نظریه‌پردازی شد و سیاستگذاری‌‌های مبتنی بر آن در کشورهایی نظیر آلمان در زمان حکومت ناسیونال‌ سوسیال‌ها (نازی‌ها) و در آمریکا با تصویب قوانین جیم کرو اجرایی شد. نژادگرایی علمی استفاده از روش‌های شبه علمی برای پژوهش در تفاوت‌های بین نژادهای انسانی است. این پژوهش‌ها اغلب در حمایت از جهان‌بینی‌های نژادگرایانه یا برای معتبر ساختن آنها، معمولا بر اساس اعتقاد به اهمیت وجود دسته‌های نژادی، نوعا با یک سلسله مراتب نژادهای برتر و پست است. نژادپرستان و نژادگرایان با قوی کردن استدلال‌های خود در تبعیض نژادی با استفاده از نژادگرایی علمی نسبت به آزار و شکنجه، آواره کردن، تحقیر عمومی و جداسازی دگرنژادها و برخورداری از حمایت بخشی از جامعه اقدام می‌کردند. شواهد روشنی از چنین اقداماتی در اردوگاه‌های مرگ آلمان نازی در جنگ جهانی دوم، رفتار نظامیان صهیونیستی با فلسطینیان و در بخش‌های وسیعی از قاره آفریقا دیده شده است.

در بین سال‌های 1876 میلادی تا 1965 میلادی قوانین جیم کرو در ایالات متحده آمریکا به تصویب رسید. این قوانین شامل دستورالعمل‌هایی برای جداسازی تأسیسات، ارتش و مکان‌های عمومی برای سیاهپوستان و سفیدپوستان ایالات جنوبی و به صورت دوفاکتور برای ایالات شمالی آمریکا بود. در مبارزه با این شرایط، مارتین لوترکینگ جونیور در تابستان 1963 میلادی با سخنرانی باشکوهی به عنوان«من رویایی دارم» آینده جنبش مدنی آمریکاییان برای رفع تبعیض‌نژادی را ترسیم کرد. وی پنج سال پس از این سخنرانی با گلوله یک فرد نژادپرست به قتل رسید، اما تأثیر خط‌مشی و تحولاتی که تفکر مارتین لوترکینگ ایجاد کرد، سرنوشت قوانین تبعیض‌نژادی در ایالات متحده را مشخص کرد. «من امروز رویایی دارم! رویای من این است که روزی فرزندان برده‌های پیشین و فرزندان برده‌داران پیشین بر فراز تپه‌های سرخ جورجیا کنار هم سر میز برادری خواهند نشست.» این عبارت در دوره‌ای بیان شد که در ایالات متحده، جداسازی‌های گسترده‌ای میان سیاهپوستان و سفیدپوستان صورت گرفته بود. این اقدامات بسیار گسترده بود و در رفتارهای کودکان، نوجوانان و جوانان آمریکایی هم نمود پیدا می‌کرد. در اتوبوس‌ها سیاهان از سفیدپوستان جداسازی می‌شدند و مناسب مختلف سیاسی و فرهنگی به ایشان به صورت گزینشی و تبعیض‌آمیز اعطا می‌شد. البته وقایعی نظیر حوادث ماه می‌1968 میلادی فرانسه در تقویت جنبش‌های ضدتبعیض در سراسر جهان موثر بوده است.

مهاتما گاندی، مارتین لوترکینگ و نلسون ماندلا از پیشگامان راه مبارزه با نژادپرستی در قرن بیستم بودند. در راه استقلال هند، مهاتما گاندی، رهبر سیاسی و معنوی هند، با استفاده از فلسفه بی‌خشونت (آهیما) در مقابل تبعیض و استعمار بریتانیای کبیر در هندوستان ایستادگی نشان داد. در این مسیر، وی سال‌ها تلاش کرد نسبت به تبعیض هشدار دهد و در سال 1948 میلادی توسط یک افراط‌گرای هندی ترور شد. ترور وی اندوه و واکنش‌های زیادی در سراسر جهان به همراه داشت.

در کشور آفریقای جنوبی، نلسون ماندلا و استیو بایکو همراه افراد بنامی نظیر نادین گوردیمر، باب مارلی و جاکوب زوما از پیشگامان مبارزه با رژیم آپارتاید (جدانژادی) بودند. رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی بخصوص در دهه‌ 70 و 80 میلادی به طور گسترده به دستگیری و کشتار فعالان ضدنژادپرستی در آن کشور اقدام می‌کرد. در قطعنامه‌ای از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1975 میلادی، آفریقای جنوبی و اسرائیل به عنوان کشورهایی که سیستم حکومتداری نژادپرستانه دارند، معرفی شدند. مفاد اصلی این قطعنامه عبارتند از محو تمامی اشکال تبعیض‌نژادی با یادآوری این‌که هرگونه طرح جدایی یا برتری نژادی از لحاظ علمی نادرست و از نظر اخلاقی قابل سرزنش است و از دیدگاه اجتماعی ناعادلانه و خطرناک است.

در دهه‌ 90 میلادی وقایع فاجعه‌باری در منطقه بالکان توسط نظامیان صربستانی رخ داد. جمعیت زیادی از مسلمانان اهل بوسنی مورد آزار و کشتار قرار گرفتند. این اتفاقات نمونه روشنی از اقدامات نژادپرستانه در دوران معاصر بود.

اقداماتی که مجامع بین‌المللی در منفی دانستن نژادپرستی نشان می‌دهند زمینه‌ساز کاهش مصادیق نژادپرستی است. با این حال این حقیقت وجود دارد که هم اکنون در بسیاری ازنقاط جهان نژادپرستی به شکل‌های گوناگون ادامه دارد. نژادپرستی، ریشه‌های فرهنگی در تضاد بین اقوام و نژادهای متنوع را پررنگ می‌سازد و افراط‌گرایی در اعمال سیاستگذاری‌های نژادپرستانه، فجایع انسانی به بار می‌آورد. تحقیر زبانی نژادها ریشه در آموزش‌های اولیه در مدارس و خانواده‌ها دارد و عدم بررسی همه جانبه این رفتارها عواقبی افراطی چنان که در بالا اشاره شد، دارند. ایجاد عبارات تمسخر‌آمیز و فرهنگ تفکیک و جداسازی اقوام و نژادها سبب اختلاف افکنی و از بین رفتن وحدت بین انسان‌ها می‌شود. به نظر می‌رسد چنان که ادیان به برابری و برادری بین افراد توصیه کردند، نژادپرستی در انواع و اقسام متنوعش در مجامع بین‌المللی محکوم شود و پژوهش‌های گسترده‌تری در حوزه فرهنگ صورت پذیرد تا زمینه بازتولید آن فراهم نشود. گاهی رفتارهای کوچک تبعیض‌آمیز می‌توانند زمینه کینه‌توزی و برخورد قهرآمیز اقوام و نژادها را برانگیزد. لذا توجه دائمی نهادهای سیاستگذار فرهنگی در نظارت و جلوگیری از ایجاد کنش‌های تبعیض‌آمیز و نژادگرا می‌تواند در کمرنگ‌تر‌شدن آثار این پدیده موثر باشد.

جلال نبهانی‌زاده / جام‌جم