نگاره‌ها؛ منابع ماندگار تاریخ

نگاره‌ها ابزاری بودند که فرهنگ و نوع معیشت، آداب و رسوم، مذهب، سیاست، ابزار قدرت، هنر و موسیقی، معماری و شهرسازی و... هرآنچه را که در هر دوره تاریخی سر منشاء تحول بوده‌اند، در برمی‌گیرند.

نقش برجسته‌ها، نقاشی‌ها روی دیوارها و سقف‌ها در خانه‌های تاریخی و کاخ‌ها و قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های ‌عمومی و نقاشی‌های تخصصی که از بناها، اشخاص خاص و عام، مکان‌های خصوصی و مذهبی و... توسط سیاحان، نقاشان و فرستادگان ملل مختلف که جهت ماموریت یا عشق به فرهنگ اصیل ایرانی به یادگار مانده، هرکدام به عنوان یک منبع تاریخی مهم قابل بررسی و دقت نظر است.

سه سیاح، هنرمند و معمار که آثار بسیار ارزشمند از تاریخ قرن 19و20 میلادی،حاصل سفر آنها به ایران، اوژن فلاندن، هانری رنه دالمانی و پاسکال کُست است.

سال 1839 اوژن فلاندن به همراه هنرمند معماری به نام پاسکال کست از طرف فرهنگستان هنرهای فرانسه انتخاب شد و به همراه یک هیأت سیاسی ـ که هدف از تشکیل آن، مطالعه امکانات برقراری روابط تجاری ـ سیاسی با ایران بوده ـ عازم ایران ‌شد. هر چند هیأت سیاسی بدون موفقیت چندانی ایران را در ژوئن 1840 ترک می‌کند، ولی این دو هنرمند، در ایران می‌مانند و طی 2 سال با وجود دردسرهای مالی فراوان، تا حد توان از مناطق باستانی ایران گذر کرده، آثار باستانی را مطالعه کرده و با دقت و هنرمندی از آنها طرح تهیه می‌کنند.

حاصل این سفر یک مجموعه 6 جلدی به نام سفر به ایران شامل تصاویر ایران باستان، توضیحات مربوط به این تصاویر و نیز تصاویر ایران مدرن (عصرقاجار) است. همچنین اوژن فلاندن، شرح کامل سفر خود را با جزئیات در قالب یک سفرنامه منتشر می‌کند.

هانری رنه دالمانی( 1863ـ1950) ؛ سیاحی فرانسوی بود که به علت علاقه فراوانش به اشیای عتیقه، مسافرت‏های زیادی به کشورهای مشرق زمین انجام داد. وی در سال 1898میلادی از شهرهای سمرقند، بخارا، خیوه و عشق‏ آباد بازدید کرد. او در این سفر آثار هنری از جمله قالی، منسوجات زربافت و اشیاء فلزی قدیمی را جمع‌‌آوری کرد و با خود به فرانسه برد. وی سال‎‏ بعد به فکر سفر به ایران افتاد و 2 سفر به این سرزمین تدارک دید.

دالمانی در سال 1899 میلادی در سفر دیگری که به عشق ‏آباد داشت، با یکی از فرانسویان موسوم به سزاری که در آن زمان در استخدام گمرک ایران بود، به خراسان رفت و از شهر‏های مشهد، نیشابور، سبزوار و قوچان دیدن کرد. او در این سفر علاوه برجمع‏‌آوری اشیای عتیقه، به کاوش‏هایی در آثار تاریخی اطراف قوچان دست زد و پس از مدتی به کشورش مراجعت کرد.

8 سال بعد یعنی سال 1907 میلادی دالمانی مجدداً به ایران بازگشت؛ در حالی که از وزارت فرهنگ فرانسه جواز حفاری در ایران را اخذ کرده بود. او آثاری را که از این سفرها به دست آورده بود در محلی به معرض تماشای فرانسویان گذاشت. مجموعه آثار عتیقه و تاریخی او امروزه یکی از مهم‌ترین و معروف‏ترین مجموعه‏‌هایی است که در پاریس باقی مانده است.

در آخرین سفری که دالمانی به ایران داشت بنا به توصیه موسیو سزاری تصمیم گرفت درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایرانیان به مطالعه بپردازد. به این منظور در سفری 3 ماهه از خراسان تا بختیاری، آنچه را که مشاهده کرده یا از دیگران شنیده بود، یادداشت و عکس‏های فراوانی نیز تهیه کرد.

تحقیقات در دوره‌های مختلف تاریخی نیاز به شواهدی دارد که مطابق با نوشته‌ها، عکس، نگاره‌ها و... است. استفاده از نگاره‌ها در قالب‌های سنگ نگاره و نقاشی برای فهم از شیوه‌های زندگی و اختلاف طبقاتی در کارهای فلاندن به وفور پیداست. نگاره‌ها در آگاهی بیشتر ما از اصناف و شغل‌های از میان رفته در دوره‌های گذشته به علت نفوذ مدرنیسم کمک شایانی می‌کند. تعدادی از نقاشی‌های سیاح فرانسوی دالمانی گواه این موضوع است.

در مطالعه سفرنامه‌ها و اشاره به بناهای مختلف، می‌بینیم که نقاشی‌ها از این بناها به کمک می‌آیند تا بتوانیم بنای معماری را بازسازی یا مرمت کنیم.(عمارت‌های آینه خانه و نمکدان اصفهان)

استفاده از نگاره‌ها نیاز به یک مطالعه قبلی در مورد فرهنگ و نوع معیشت، آداب و رسوم، مذهب، سیاست، ابزار قدرت، هنر و موسیقی، معماری و شهرسازی و... دارد تا بابرداشت‌های مطالعاتی صحیح‌تری از نگاره‌ها بهر بریم.

فخری رضائی

منابع:

1ـ سفر به ایران (مقاله) ‌‌/‌‌ نوشته عباس آگاهی. ماهنامه جهان کتاب، سال دهم، شماره 5، ص 6.

2ـ فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران مشرق زمین ‌‌/‌‌ تألیف نصرالله نیک‌بین. تهران: نشر آرون، 1378. جلد 2 ـ ص 732-731.

3 ـ علی اصغر سعیدی،یادنامه دکتر احمد تفضلی به کوشش دکتر علی اشرف‌صادقی: اوژن فلاندن و ایران (مقاله)‌‌/‌‌ تهران: انتشارت سخن، 1379، صفحات 221ـ201.

4ـ مرتضی تهامی: همراه با سفرنامه اوژن فلاندن (1841-1840 م) (مقاله)‌‌/‌‌ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه‌سفرنامه‌ها(2) ـ شماره 89 ـ 88 ـ سال هشتم، شماره 5 ـ4، بهمن و اسفند 1383، صفحات 127 ـ 124.

5 ـ عباس آگاهی: سفر به ایران (مقاله)‌‌/‌‌ مجله جهان کتاب، تهران، سال دهم، شماره 5، 1384، صفحات 9 ـ6.