گزارش سوداگران ژاپنی از تجارت تریاک در ایران

این دو ژاپنی به ترتیب « یه ناگا تویوکیجی » و « کوبوتا شیروئه » نام داشتند. آنها در گزارش سفر خود به ایران با دقتی کم نظیر وضع تجارت تریاک از زمان کشت خشخاش تا عمل آوری محصول و در نهایت حمل آن به بنادر جنوب جهت صادرات را مورد توجه قرار دادند و در ضمن این گزارشات، به اشخاص و شرکت های مشهور در امر تجارت تریاک در ایران نیز اشاره کردند.

بر اساس گزارش این دو ژاپنی، شهرهای یزد، اصفهان و شیراز از جمله مراکز عمده­ تولید تریاک در ایران بوده و بنادر بوشهر، عباس و محمره ( خرمشهر ) از جمله ترمینالهای عمده­ی صادراتی این محصول محسوب می شده است.

در این بین محصول صادراتی از شیراز از کیفیت بهتری نسبت به محصول یزد و اصفهان برخوردار بوده است. آنها گزارش می دهند که دولت ایران هیچگونه دخالتی در امر کشت خشخاش ندارد و هر کسی می تواند آزادانه وارد این بازار پرسود بشود. به طور تقریبی یک سوم محصول تولیدی در داخل مصرف میشد و دو سوم مابقی آن به خارج از کشور صادر می گردید. از جمله بازارهای مصرف کننده­ی تریاک ایران، میتوان به هنگ کنگ، تایوان و مسقط اشاره کرد. براساس گزارش این دو تاجر، افراد مشهوری در ایران به امر تجارت تریاک اشتغال داشتند. از جمله در شهر شیراز میتوان به کسانی مانند: حاج عبدالمحمد شیرازی، حاج محمدحسن نمازی و حاج لطفعلی شیرازی و در اصفهان به خاندان معروف امین التجار، شرکت محمدیه و شرکت مسعودیه اشاره کرد. همچنین شرکت های خارجی لینچ، زیگلر و شرکا، هوتس و همرتن، بازرگانی خلیج فارس و شرکت گری پل و شرکا در امر سوداگری تریاک در ایران فعال بودند.

کوبوتا شیروئه اشاره می کند که در بین تجار معروف تریاک در ایران دو نفر خیلی نامدار هستند. یکی حاج محمدحسن نمازی و دیگری حاج لطفعلی شیرازی. او حتی نفر اخیر را از همه مهمتر تلقی می کند چرا که او می گوید حاج لطفعلی شیرازی نماینده انحصاری شرکت معظم دیوید ساسون در ایران است. خانواده­ ساسون از تجار معروف یهودی ساکن بغداد بودند که در زمان فتحعلی شاه به بوشهر و شیراز مهاجرت کردند و با تاسیس یک شرکت تجاری، کسب و کار بزرگی براه انداختند. آنها در سال 1833 مقر شرکت را از بوشهر به بمبئی در هند منتقل کردند اما همچنان در ایران فعالیت تجاری میکردند. این خانواده پیوندهای عمیقی با خاندان سلطنتی بریتانیا داشتند. او در ادامه گزارش خود میگوید که حتی تجار اصفهانی مانند امین التجار برای آنکه از بازگشت سرمایه خود اطمینان حاصل کنند، نیمی از محصول تریاک خود را به شرکت ساسون و نیمی دیگر را به حاج محمدحسن نمازی می فروختند و افزوده است که این کار را به آن دلیل انجام می دادند که گفته می شود ایرانیان سخت به یکدیگر بدگمان هستند.

گزارشاتی که این دو سیاح و تاجر ژاپنی از ایران و عثمانی تهیه کرده­ اند بسیار خواندنی و جذاب است. علاقه مندان به خواندن کامل این سفرنامه می توانند به کتاب: سفرنامه یه ناگا تویوکیجی در ایران و آناطولی که از طرف انتشارات طهوری منتشر شده است مراجعه فرمایند.

علی الله­ جانی