تبدیل کاخ مروارید به یک ویرانه

کاخ مروارید که پیش از انقلاب سکونتگاه شمس پهلوی بوده، پس از انقلاب بین نهادها و سازمان‌های مختلف دست به دست می‌شود تا در نهایت چند ماه پیش به دست سازمان میراث فرهنگی می‌رسد. اما در این زمان بنای اصلی این کاخ بر اثر فراموشی و رسیدگی ناکافی دچار تخریب شده است. اداره میراث فرهنگی استان البرز در هفته موزه‌ها درهای مجموعه کاخ مروارید را به روی عموم گشود تا از نزدیک شاهد معماری منحصربه‌فرد این بنا و از سوی دیگر میزان تخریب آن در سال‌های گذشته باشند.

تاریخچه

شمس پهلوی به دلیل بیماری آسم و انزوا‌طلبی تقریبا تنها عضو خاندان پهلوی به‌شمار می‌رفت که در امور سیاسی داخلی و خارجی کشور دخالتی نداشت و به همین دلیل محدوده علی‌آباد گونه کرج را برای سکونت انتخاب کرد که در آن زمان منطقه ییلاقی و خوش آب و هوای غرب تهران محسوب می‌شد و دستور داد کاخ مروارید بنا شود. پس از اسکان شمس از آنجا که پدرش رضاشاه به وی لقب مهرپدر را داده بود و در خانواده پهلوی نیز وی را مهر می‌نامیدند، این مکان پس از حضور درباریان و سیاسیون وقت مهرشهر نامیده شد. ‌کاخ مروارید طی سال‌های 47-1345 با مساحتی حدود 2500 متر مربع در زمینی به وسعت 240 هکتار ساخته شد. این کاخ به وسیله بنیاد فرانک لوید رایت 'Frank Lloyd Wright' و با همکاری گروه معماری عامری، کمونه و خسروی طراحی و اجرا شد. قرارداد در تاریخ یازدهم نوامبر 1965 میلادی (سال1345 خورشیدی) و به مبلغ یک میلیون دلار به امضا رسید و عملیات ساختمانی آن در سال 1345خورشیدی رسما آغاز و سال 1347 تکمیل شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ‌این مجموعه پس از پیروزی انقلاب با رأی دادگاه انقلاب در سال 1363 تحت مالکیت بنیاد مستضعفان قرار گرفت و در سال‌های بعد، با بسته شدن قراردادی به بنیاد تعاون یکی از نهادهای نظامی واگذار شد. تا سال 82 و بارش برفی سنگین که سبب تعطیلی این مجموعه شد، از آن به‌عنوان موزه و با نام مجتمع اردویی ـ تفریحی شهید فهمیده استفاده می‌شد؛ اما پس از آن اتفاق،ده سال بسته ماند.

ویژگی‌های معماری

معماری کاخ بر اساس شیوه تفکر فرانک لوید رایت (۱۹۵۹ـ۱۸۷۶)، یکی از پرآوازه‌ترین معماران آمریکایی طراحی شده که ساخت بناها با الهام از عناصر طبیعت را مورد توجه قرار می‌داد. پس از مرگ او درسال ۱۹۵۹، شیوه و تفکر او در معماری ‌ از سوی بنیادی به همین نام ادامه می‌یابد که گردانندگان آن همسر روسی رایت و ویلیام وسلی پیترز دامادش بودند. در طراحی معماری کاخ، ویلیام وسلی با گروه معماری نظام عامری، کمونه و خسروی همکاری داشت.

مجموعه در گذشته شامل کاخ و دریاچه کاخ، باغ اطراف کاخ، دریاچه مصنوعی، زمین گلف، پیست اسبدوانی و درساژ، باغ گل‌های کمیاب و زینتی و فرودگاه بوده است. سازه اصلی و پلان کاخ به شکل سفره‌ماهی است که صدفی را در بر گرفته است. ‌دیگر فضاهای کاخ عبارتند از: راهروی مارپیچ و بدون پله که به سمت طبقات فوقانی امتداد دارد، سالن پذیرایی، دفتر مخصوص شمس، سالن سینما، سالن بیلیارد، آشپزخانه، اتاق‌های خواب، محل نگهداری پرندگان، استخر شنا، حمام و سرویس‌های بهداشتی. تمام فضاهای معماری در زیر سقفی با فرم حلزونی و با نورگیرهای متعدد و به شکل دانه‌های مروارید اجرا شده است. در ضلع شمالی کاخ و در محوطه بیرونی دریاچه نیز به شکل باله‌های سفره ماهی طراحی و اجرا شده است. این دریاچه در گذشته مجموعه‌ای از آبزیان دریایی متنوع را در درون خود داشته است. در واقع دریاچه نیز نمادی از آبزیان بوده و شنا کردن سفره ماهی و صدف را تجسم می‌نماید.

مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت کاخ به طور کامل از بتون مخصوص بوده که درجا تهیه و اجرا شده است، به‌کارگیری گسترده و متنوع از صفحه‌های پلکسی‌گلاس و نورگیرهای سقف به شکل دانه‌های مروارید و از جنس پلاستوفوم مزیت بارز فضا‌های اندرونی این بناست. ویژگی پیکره بیرونی این بنا، دو پوسته بتونی است که با هم تلفیق شده‌ است و نورگیر وسیعی که کل سقف را پوشش می‌دهد. بعلاوه یک بخش حلزونی‌شکل که در بالای اتاق اختصاصی شمس تعبیه شده که در تهویه هوای اتاق وی بسیار موثر بوده است. ‌خلق این احجام، مطابق اندیشه رایت، با ایده همخوانی با طبیعت پیرامون بوده است. سازه بتونی کاخ کاملا از داخل نمایان بوده و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف، ماهرانه ترکیب و تزئین یافته است. بخشی از دکوراسیون کاخ که توسط دوهنرمند آمریکایی عضو این بنیاد طراحی شده، به منظور تسریع و تسهیل در اجرا و انتقال در کشور ایتالیا ساخته شده است. ساخت این کاخ بیش از دوسال‌ طول کشید.

آسیب‌ها

تخریب سازه بتونی بنای کاخ مروارید از داخل به دلیل نفوذ آب از ناحیه سقف، گرچه از آغاز احداث کاخ اندک اندک شروع می‌شود، اما بی‌توجهی و رسیدگی نکردن برای رفع مشکل، اکنون پس از قریب سه دهه، پوسیدگی و فرسودگی عمیقی به بار آورده است که ترمیم آن را بسیار دشوار کرده است. ‌از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از سقف بنا که با سازه‌ای فولادی ساخته و با صفحه‌های پلکسی‌گلاس پوشیده بود، تخریب شده است. سازه فولادی همچنان پا برجاست، ولی بیشتر صفحه‌های پلکسی‌گلاس از بین رفته‌ است. همچنین از تمام اشیا و وسایلی که در این کاخ موزه قرار داشته است فقط چند مبلمان بی‌ارزش و یک لوستر بزرگ شکسته وجود دارد.

ابوالفضل عبیدی، مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز در این باره می‌گوید: «پیگیر اشیای داخل این کاخ از طریق عکس‌ها و اسناد موجود در بنیاد مستضعفان، بنیاد تعاون و مرکز اسناد هستیم تا بتوانیم از روی اسناد و عکس‌ها اشیای داخل کاخ را شناسایی کنیم. اما آنچه اکنون بازدیدکنندگان می‌توانند ببینند همه اشیایی است که ما آن را تحویل گرفته‌ایم.» بیرون از محوطه کاخ مروارید اطلاعیه‌ای برای همه شهروندان نصب شده و در آن آمده است که اگر هرکدام از شهروندان عکس یا سندی در رابطه با این کاخ دارند، آن را به اداره میراث فرهنگی استان البرز ارائه دهند تا اطلاعات سازمان میراث فرهنگی درباره این بنا و اشیای موجود در آن تکمیل شود.