نگار و نگاره،کتابی درباره تصویرسازی حرمین شریفین

دکتر رسول جعفریان نویسنده و پژوهشگر کتاب در بخش آغازینِ اثر یادآور شده است، تصویر مسجدالحرام -و گاه بناهای مذهبیِ مرتبط با حج - در برخی از متونِ پیش از فتوح الحرمین ترسیم شده است که گویا کهن ترین نمونه آن در زبان فارسی مجمل التّواریخ و القصص (نگاشته 520 ق) است. تصاویر درج شده در این متن درواقع برای نمایش بخش های مسجدالحرام و بویژه اشاره به ابعاد و فواصل آن ها از یکدیگر درج شده است. البته یادکرد ابعاد و فواصل بخش های مسجدالحرام در متون دیگر نیز دیده می شود اما در میان آثار فارسی، علی الظّاهر کهن ترین متن همان مجمل التّواریخ و القصص است که آقای جعفریان نیز بدان اشاره کرده اند.

جعفریان در آغاز کتاب، شماری از آثار را برشمرده که دارای تصویر مسجدالحرام هستند. در منظومه لیلی و مجنون نظامی گنجوی نیز در ذیل حکایت «بردن پدر، مجنون را به خانه کعبه» به تصویرگری مسجدالحرام و بویژه خانه کعبه پرداخته شده است. چون خمسه نظامی در کنار شاهنامه فردوسی یکی از دو متنی است که بیشترین نسخه های مصوّر از آن تهیه شده، بنابراین یکی از منابعی است که تصویر کعبه در نسخه های مصوّرِ آن بصورت مداوم در طول چند سده ترسیم شده است. اینکه چه اندازه می توان از تصاویر اینگونه متون در پژوهش های مرتبط با اماکن مذهبی بهره برد نیاز به پژوهش های گسترده تری دارد، چرا که ممکن است تصاویر این متون با اصل اماکن شباهت قابل استنادی نداشته باشد امّا تصاویری که برای متونِ مصوّرِ آموزش مناسک حج نوشته شده، دست کم از دیدگاه پژوهش های مرتبط با دوره نگارش آن ها سندیّت قابل توجّهی دارند.
البته اینگونه منابع تصویری باید با منابع مکتوب نیز سنجیده شوند. برای نمونه در بسیاری از نگاره های کعبه که نویسنده این سطور دیده است، نسبت ارتفاع کعبه به مساحت آن بیش از اندازه ای است که امروز می بینیم. درحالی که این نسبت در نسخه های فتوح الحرمین با ابعاد امروزین کعبه همخوانی دارد. از سویی می دانیم که تغییر در ابعاد اماکن مقدّس معمولاً بدین آسانی نبوده است و لذا این پرسش پیش می آید که آیا چنین جوازی وجود داشته که در تعمیراتی که در طول قرون در بنای کعبه اجرا شده، تغییراتی در ابعاد آن داده شود؟ چنین پژوهشی صرفاً با بررسی مینیاتورها قابل اطمینان نیست و باید منابع متنی نیز در این زمینه به کار رود. و البته آنگاه که منابع با یکدیگر همخوانی داشته باشند، اهمیّت منابع تصویری نیز دوچندان می شود.

جز دستنویس های آثاری چون خمسه نظامی، منبع تصویری دیگری نیز از مسجدالحرام و دیگر اماکن مقدّس مکّه و مدینه موجود است که در مقدّمه آقای دکتر جعفریان بدان اشاره نشده امّا دستنویس های نسبتاً زیادی که از آن ها می شناسیم، این امکان را به ما می دهد که از این آثار به عنوان یک ژانر در تصویرگری اماکن مقدّس یاد کنیم. این منابع، دستنویس هایی از مجموعه های ادعیه و مناسک حجّ است که تهیه آن ها پس از سده دوازدهم در سرزمین عثمانی رواج یافت. برای نمونه در «شکل 1» تصویر مسجدالحرام را در یک دستنویس ادعیه (نسخه 6055 عربی کتابخانه ملّی پاریس) می بینیم.




نیز برای نمونه دیگر در «شکل 2» تصویر یک مجموعه (به نشانی Ms. or. oct. 1602 کتابخانه دولتی برلین، مورّخ 1119 ق) را می بینیم که تصویری از مسجدالحرام را نمایش داده است.







ویژگی نگاره های ترسیم شده در عثمانی، این است که حجم نمایی (پرسپکتیو) در آن ها بسیار بهتر از نگاره های ایرانی اجرا شده است.

جز این ها منابع تصویری دیگری نیز در دست است که عبارتند از گواهی نامه های سفر حجّ که صدور آن ها دست کم از دوره سلجوقی رواج داشته است و برخی از آن ها دارای تصویر اماکن مقدّس هستند. پژوهش هایی درباره برخی از این گواهی نامه ها به انجام رسیده که مشخّصاتشان در مقاله زیر درج شده است:

«از مکّه تا مشهد؛ طومار تصویری از سفر زیارتی شیعی در دوران قاجار»، اولریش مارزلف و ر. زنهاری، ترجمة رکسانا زنهاری، نامة بهارستان، دورة دوم، ش 2 [زمستان 1392 خ]، صص 22 - 55 .
امّا درباره فتوح الحرمین که اصلی ترین موضوع کتاب «نگار و نگاره» است باید توجّه داشت که تعدّد نسخه های این اثر نشانگر آن است که در میان فارسی زبانان رواج بسیاری داشته است و نسخه هایی از آن که در ایران فراهم آمده می تواند نشانگر آن باشد که اثر احتمالاً مورد تأیید شیعیان نیز بوده است. آقای جعفریان در بخشی از توضیحات خود (ص 26) اشاره کرده اند که گویا کتابت فتوح الحرمین در شهر مکّه نیز رواج داشته و شاید این نسخه ها بعنوان ره آورد حجّ توّسط حجّاج خریداری شده و به دیگر مناطق منتقل می شده است.

آقای جعفریان در پژوهش و نگارش بخش اصلی کتاب «نگار و نگاره» بدینگونه عمل کرده اند که تصاویر مندرج در دو دستنویس فتوح الحرمین را مبنا قرار داده و برای هر تصویر، دو گونه توضیح درج کرده اند. در نخستین بخش، درباره مکانی که در هر تصویر نمایش داده شده به یادکرد «توضیح تاریخی» پرداخته اند و در بخش دوم، به توضیح عناصر و جزئیات مندرج در تصاویر پرداخته شده است. در این بخش، اگر نیاز بوده، مقایسه ای با چند نسخه دیگر فتوح الحرمین نیز انجام شده و اختلافات تصاویر، بررسی و تشریح شده است.

چون آقای جعفریان سال هاست که درباره متون مرتبط با حج –بویژه سفرنامه های حج- به پژوهش می پردازند، آشنایی ایشان با موضوع موجب شده تا کتاب «نگار و نگاره» اثری سودمند در بررسی منابع تصویری حج باشد. البته این موضوع، چندان گسترده هست که می توان آن را در حدّ یک اطلس تاریخی اماکن مقدّس مرتبط با حج، همراه با پژوهش های متنی گسترش داد. بویژه که در سال های اخیر، منابع متنی و تصاویر متعدّدی درباره مکّه و مدینه و مناسک حج منتشر شده و تصویر دیجیتالی بسیاری از نسخه های خطّی نیز در دسترس پژوهشگران قرار دارد.