محتوای قوی، ‌فرم جذاب هم می‌خواهد

ویژه‌برنامه‌های مناسبتی در این ماه به دو بخش کلی برنامه‌های نمایشی و برنامه‌های ترکیبی تقسیم می‌شود که همین مبنا را کم و بیش می‌توان به کلیت برنامه‌های تلویزیون در طول سال تعمیم داد.

مخاطب‌شناسی تلویزیون نیز نشان می‌دهد بیشترین طیف مخاطبان میان این دو ساختار و شکل برنامه‌ای تقسیم می‌شود که البته می‌توان مخاطبان اخبار و برنامه‌های ورزشی را نیز به آن اضافه کرد، اما برنامه‌های ترکیبی در یک دهه گذشته رشد کمی و کیفی قابل توجهی داشته و در انواع مناسبت‌های ملی و مذهبی مورد استقبال مردم قرار گرفته‌اند. با توجه به تحولاتی که در شیوه اجرا، دکوربندی و رنگ‌آمیزی و شیوه ساخت این برنامه‌ها مثل استفاده از نماآهنگ، دعوت از مهمانان محبوب و سرشناس و در نهایت تزریق عناصر شادی‌بخش به آن باید گفت، برنامه‌های ترکیبی به یک ثروت و ظرفیت رسانه‌ای برای جذب مخاطب تبدیل شده که بیشتر مخاطبان آن جوانان و زنان خانه‌دار هستند.

اگر فقط همین دو طیف مخاطب را در نظر بگیریم به این نتیجه می‌رسیم که از یک‌سو رسانه ملی در معرفی و جاانداختن برنامه‌های ترکیبی و جذب مخاطب بیشتر موفق بوده و این برنامه‌ها بشدت مخاطب‌پذیر است، اما از سوی دیگر باید بپذیریم بخوبی از این ظرفیت استفاده نشده و به نوعی در دام تکرار گرفتار شده‌اند؛ به عبارت دیگر این جنس از برنامه‌ها می‌تواند با ظرفیت‌سازی‌های بیشتر بر تعداد مخاطبان تلویزیون بیفزاید.

بدون شک خاطره‌انگیز‌ترین برنامه‌های ترکیبی و اتفاقا پربیننده‌ترین آنها برنامه‌های ترکیبی مناسبتی بویژه در ماه رمضان است. طی دو دهه اخیر که تصویر و برداشت رسمی از ماه رمضان به جشن و شادی تغییر کرده، این برنامه‌ها نیز از مولفه‌های جذاب‌تری در ساخت و تولید بهره گرفته‌اند. مثلا در برنامه ماه عسل که ریشه در برنامه‌ای مانند برنامه کوله‌پشتی دارد، تحول در برنامه‌های ترکیبی را می‌توان حتی در دکوربندی، رنگ‌آمیزی، انتخاب لباس و پوشش مجریان دید که از رنگ‌های شادتر و فضاهای بانشاط‌تری استفاده کرده است.

نیاز به فرم و ساختار جذاب

جذابیت ساختار تکنیکی و بیرونی برنامه که زیبایی‌شناسی صوری و روبنای این برنامه‌ها را جذاب‌تر می‌کند، قطعا یکی از عناصر مهم در تولید برنامه‌های ترکیبی است، اما همه‌چیز به فرم ختم نمی‌شود و درنهایت این محتوا و مضمون برنامه‌هاست که موجب جذب و رضایت مخاطب می‌شود. مصداق این سخن می‌تواند برنامه «درس‌هایی از قرآن» حجت‌الاسلام قرائتی باشد که بیش از تغییر در فرم و دکوربندی به دلیل جذابیت محتوا همچنان مخاطبان خود را حفظ کرده است.

برنامه‌های ترکیبی رمضان به دو گونه قابل تقسیم است؛ یکی برنامه‌های با محوریت مذهبی و مفاهیم رمضانی که برنامه‌های سحرگاهی یا زمان افطار را می‌توان نمونه‌ای از این برنامه‌ها دانست و دوم برنامه‌هایی که گرچه در زمینه معنویت رمضان تولید شده، اما سویه اجتماعی و سرگرم‌کنندگی آن بیشتر است؛ مثل ماه عسل. البته این تقسیم‌بندی را با توجه به نوع مخاطبان این برنامه نیز می‌توان تقسیم کرد و شکل دوم را بیشتر مورد توجه نسل جوان دانست.

واقعیت این است که وقتی درباره ساخت برنامه‌های معارفی ـ مناسبتی سخن می‌گوییم بیشتر اذهان متوجه مضامین و درونمایه معنوی آنها می‌شود، اما باید توجه داشت در ساختار رسانه‌ای، فرم بر محتوا مقدم است و درواقع محتوا را به شکل زیبایی‌شناسانه در فرم و ساختار اجرایی بازتولید می‌کند، لذا وقتی از رسانه و برنامه‌سازی در آن صحبت می‌کنیم اولویت با فرم است و همه چیز خود را در زبان فرم نشان می‌دهد. حتی خود کارشناسان مذهبی نیز بر این نکته تاکید دارند و معتقدند ما از لحاظ محتوا چیزی کم نداریم و معارف دینی به اندازه کافی جذاب و شیرین است که مخاطب را خسته نکند، اما شیوه بیان آن و چگونگی ارائه و نمایش آنهاست که گاه باعث شکست می‌شود. طبیعتا تبلیغ و آموزش مفاهیم و انگاره‌های مذهبی بشدت تابع ابزار و منطق رسانه‌ای بوده که قرار است این مسئولیت را به عهده بگیرد.

یکی از مهم‌ترین گروه‌های فعال در همه شبکه‌های تلویزیونی، گروه معارف اسلامی است که به دو شکل ثابت یا مناسبتی به تهیه و تولید برنامه‌های مختلف در حوزه دین می‌پردازد. حتی اگر مناسبات مذهبی اعم از اعیاد و عزاداری‌ها را بهانه‌ای برای فعالیت‌های رسانه‌ای این گروه بدانیم باز هم وظایف و رسالت‌های آن در برنامه‌سازی به واسطه کثرت این مناسبت‌ها در کشور ما آنقدر هست که این گروه فرصتی برای تعطیلی و بیکاری نداشته باشد. ضمن این که مسائل معرفتی به واسطه تاثیرات مستقیم و حضور موثری که در زندگی فردی و اجتماعی مردم دارند همواره به عنوان یک دغدغه مطرح بوده و بدیهی است رسانه ملی در این زمینه پیشگام‌تر از رسانه‌های دیگر باشد. از سوی دیگر، مسائل معرفتی به دلیل نسبت مستقیمی که با تحولات اجتماعی و فرهنگی دارد همیشه با پرسش‌های تازه و دغدغه‌های نویی مواجه می‌شود که باید پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای به آنها داده شود؛ لذا ضرورت تولید انواع برنامه‌های معارفی از نمایشی گرفته تا مستند و ترکیبی همواره یک نیاز رسانه‌ای محسوب می‌شود و همین ضرورت، توجه به عوامل موثر بر جذابیت برنامه‌های معارفی را ایجاب می‌کند. اتفاقا هیچ حوزه‌ای به اندازه بخش معارف نیازمند خلاقیت و نوآوری و کارکردهای جذاب رسانه‌ای نیست. به همین دلیل معاونت سیما بر ضرورت تولید برنامه‌های دین‌محور با رویکرد جذاب تاکید کرده و خداباوری، مهدویت و فرهنگ انتظار، عدالتخواهی و حق‌طلبی، ایثارگری، آمادگی دفاعی و شهادت طلبی، قرآن و اهل بیت(ع) و خلیفه اللهی و کرامت انسان‌ها را از اولویت‌های آثار معارفی تلویزیون برشمرده است.

واقعیت این است که برنامه‌سازی با توجه به مولفه‌ها و شاخصه‌هایی که برآن تاکید شده بسیار پیچیده و دشوار است و به توانایی و مهارت و دانش رسانه‌ای بالایی در تولید برنامه‌های معارفی نیاز دارد. قطعا شیوه‌های سنتی آموزش معارف که صرفا به سخنرانی ختم می‌شود در جامعه امروز دیگر پاسخگوی همه نیازها نبوده و جذابیت خود را از دست داده است هرچند هنوز هم سخنوران و خطیبان توانا بویژه آنان که زبان و ادبیات نسل جدید را می‌شناسند، قدرت جذب مخاطبان فراوانی دارند. نمونه بارز و مهم آن برنامه درس‌هایی از قرآن آقای قرائتی است که اکنون سه دهه از عمر آن می‌گذرد و یکی از ماندگارترین و پرمخاطب‌ترین برنامه‌های معارفی تلویزیون است.

واقعیت این است وقتی از برنامه‌های دینی در رسانه ملی صحبت می‌کنیم، صرفا نمی‌توانیم به اهمیت و ضرورت خود سوژه اکتفا کنیم و به وجوه رسانه‌ای آن کاری نداشته باشیم. برنامه‌های معارفی سیما نیز مثل هر برنامه دیگر تلویزیونی باید به جذابیت‌های رسانه‌ای مجهز باشد تا بتواند بیننده را راضی نگه دارد؛ بنابراین فرم به اندازه خود مضمون و محتوا در تولید این برنامه‌ها اهمیت دارد. فرم در اینجا صرفا دکوربندی و صحنه‌آرایی و نورپردازی نیست، بلکه بیش از اینها به شیوه و ساختار اجرایی برنامه برمی‌گردد.

انتخاب موضوعات معارفی که مسائل مبتلابه انسان معاصر را در برمی‌گیرد، قطعا از جذابیت رسانه‌ای بیشتری نسبت به مفاهیم کلی و کهن معارفی برخوردار است. نقد و بررسی قرائت‌های مختلف از دین و دینداری و چگونگی دیندار بودن در جامعه مدرن امروزی مساله اصلی نسل جوانی است که دغدغه دین دارد. اتفاقا معارف دینی به دلیل گستردگی سوژه و نزدیکی به زندگی از این قابلیت ذهنی برخوردار است که به موضوع عمومی بدل شود و طیف‌های مختلف و سطوح متنوعی از مخاطبان را دربر گیرد.

برنامه‌های معارفی بویژه از نوع ترکیبی آن می‌تواند آنقدر جذاب باشد که حتی بیش از تولیدات نمایشی مخاطب داشته باشد. مثلا در ماه رمضان سال‌های گذشته برنامه ترکیبی مثل «شب‌های روشن» که از شبکه دو پخش می‌شد، طبق نظرسنجی‌ها از سریال‌های مناسبتی ماه رمضان نیز مخاطبان بیشتری داشت. ساختار و اجرای متفاوت یک برنامه معارفی نشان داد قابلیت‌ها و ظرفیت‌های کشف نشده زیادی در این حوزه وجود دارد که می‌تواند یک برنامه معارفی را به یک محصول جذاب رسانه‌ای بدل کند.

مجری، برگ برنده برنامه‌های ترکیبی

کارشناسان رسانه‌ای و معارفی در یک هم‌اندیشی و همکاری متقابل می‌توانند عناصر و عوامل موثر بر تولید یک برنامه جذاب معارفی را بازخوانی و شناسایی کرده و به یک هم‌افزایی در این حوزه دست بزنند. یکی از عوامل بسیار مهم در جذابیت برنامه‌های معارفی حضور یک مجری آشنا با معارف و مسلط به فنون مجریگری است تا بتواند با بهره‌گیری از این دو توانایی به خلق یک برنامه جذاب دینی کمک کند. علی درستکار، نمونه موفقی از یک مجری برنامه‌های معارفی در برنامه «این شب‌ها» است که توانست مخاطبان زیادی را پای تماشای این برنامه بنشاند. فرم و شکل و روش‌های جذاب، بدیع و به دور از کلیشه، برخوردار بودن از برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت، اهتمام بایسته به مناسبت‌های طول سال و داشتن برنامه‌های جذاب و دیدنی، شناخت مسائل اساسی جامعه، شبهات و پاسخ به آنها، فرهنگسازی با هدف نهادینه‌کردن باورهای دینی، داشتن برنامه جامع و بلندمدت برای قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، توجه به حوزه فعالیت و ماموریت شبکه‌های مختلف سیما و ارتباط وسیع و گسترده با حوزه‌های علمیه و دانشگاه از دیگر خط‌مشی‌ها و ملاحظات برنامه‌های معارفی سیما بود که معاونت سیما بر آنها تاکید کرد.‌ واقعیت این است که برنامه‌های معارفی با بهره‌گیری از هر گونه تمهید و تدبیر رسانه‌ای باید بتواند نشاط و شادابی یک برنامه رسانه‌ای را حفظ کند و مسئولان برنامه‌های معارفی را مساوی با ویژه برنامه‌های عزاداری و سوگواری نداند؛ چراکه معارف یعنی شناخت و آگاهی و هر شناختی با نشاط همراه است.

قطعا ارائه معارف دینی برای مردم به شکل سنتی و در مسجد و روی منبر با همین هدف در یک برنامه تلویزیونی متفاوت است و لذا یک سخنران و مبلغ مذهبی موفق در ساحت سنتی‌اش لزوما نمی‌تواند کارشناس مذهبی خوبی برای رسانه باشد و در این زمینه باید از افراد و متخصصانی استفاده کرد که علاوه بر عالم‌بودن در حوزه دینی زبان رسانه‌ای را شناخته و با ملزومات آن آشنا باشند.

خوشبختانه در سال‌های اخیر، کارشناسان مذهبی ـ رسانه‌ای خوبی در تلویزیون ظهور کرده‌اند که بویژه در جلب اعتماد نسل جوان موفق بوده‌، اما اینک فرآیند تولید برنامه‌های ترکیبی به مرحله‌ای رسیده که باز هم نیازمند بازنگری و بازسازی در فرم و ساختار اجرایی است. گویی این شکل از برنامه‌سازی ترکیبی که در سال‌های اخیر جواب داده و حتی به شکل‌گیری کمپین‌های طرفداران در فضای مجازی هم انجامیده، نیازمند تغییر و تحولی تازه است.

تکنولوژی‌های نوین ارتباطی و گرافیکی، مستندسازی و صنعت پویا‌نمایی، کوتاه‌کردن بخش‌‌ها و شتاب دادن به ضرباهنگ برنامه، تولید ترانه‌ها و موسیقی‌های مذهبی و استفاده از چهره‌های جدید مجریان ازجمله عناصری است که می‌تواند در این نوسازی به تهیه‌کنندگان برنامه‌های ترکیبی کمک کرده و به ظرفیت‌سازی‌های جدید دست بزند. اینک دو دهه تجربه برنامه‌سازی ترکیبی، کوله‌پشتی آن را پرکرده تا در این ماه عسل با تکیه بر بال‌های رسانه به سمت خدا حرکت کنیم. ظرفیت ماه رمضان در جذب مخاطب برای برنامه‌های ترکیبی فرصت مبارکی است برای تاثیرگذاری اخلاقی رسانه بر آنها و این شاید پاداش رسانه ملی برای مهمانان ماه رمضان باشد.

سیدرضا صائمی / جام‌جم