تولید سوخت‌های زیستی و فرآورده‌های دارویی از ریزجلبک‌های خلیج فارس

این قرارداد، فی‌ما‌بین سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران (به نمایندگی دکتر احمد اکبری، رییس سازمان) به عنوان واگذارکننده و انتقال‌دهنده‌ دانش فنی، از یک سو و گروه‌های صف (صنایع فراساحل) و رزموند (به نمایندگی مهندس جلیل خبره و تنی چند از مدیران ارشد دو گروه) به عنوان خریدار و مجری پروژه، از سوی دیگر، منعقد شد.

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از روابط عمومی گروه بین‌المللی توسعه‌ پایدار، گروه بین‌المللی توسعه‌ پایدار (SDS Int'l Group)، در راستای مسئولیت اجتماعی و ماموریت‌های بنیادین خود، به عنوان یک عضو معاهده‌ی جهانی ملل متحد و در قامت مشاور سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی و سازمان نظام پزشکی کشور و همچنین، به عنوان یک سازمان فعال بین‌المللی، در دو سال اخیر تلاشی همه جانبه را آغاز کرده است تا با رایزنی و هم‌افزایی میان سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی، سازمان نظام پزشکی، مراکز مطالعاتی و پژوهشی بانکی، سندیکای بیمه‌گران ایران، برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد (WFP)، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و توسعه‌ای اروپایی و برخی دیگر از شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، طرح ملی میکروآلگ را به عنوان نمادی برجسته برای تحقق اهداف توسعه‌ هزاره ملل متحد و نمونه‌ای ارزشمند برای تبلور شعار «آینده پایدار»، در منظر ملی و جهانی طرح کند و به این ترتیب، نقشی پررنگ در تسهیل و عقد قرارداد مذکور ایفا کند.

مشارکت گروه‌های صف و رزموند که جمعی از تیم‌های نخبه، عملگرا و چابک را با تجربه‌های طولانی مدیریتی و فنی در ذخایر منابع انسانی خود داراست و 18 شرکت فنی و مهندسی را در زیرمجموعه‌ خود دارد، اجرای طرح فوق را بر عهده گرفته است.

با اجرای پروژه‌ی یاد شده، ایران در زمره‌ پیشتازان جهانی در تولید سوخت زیستی و فرآورده‌های دارویی مرتبط با ریزجلبک‌ها قرار خواهد گرفت.

پیش از امضای قرارداد، دکتر اکبری، رییس سازمان پژوهش‌ها، ضمن خوشامدگویی به حضار، اداره‌ی جلسه را در دست گرفت و در ادامه، خانم پروفسور نسرین معظمی که هدایت و مدیریت علمی طرح مذکور را بر عهده داشته است، گزارشی از روند پژوهشی و تدوین دانش فنی پروژه ارائه کرد.

پس از آن، دکتر شمس اردکانی، با یادآوری تجربه‌ همکاری با پروفسور معظمی در مهار مالاریا در قشم، از حق بزرگ وی بر گردن این منطقه یاد کرد و به لزوم استقرار اقتصاد سبز و انرژی سبز اشاره نمود.

در ادامه‌ نشست، مهندس خبره، با ارائه‌ گزارشی از پروژه‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه گروه‌های صف و رزموند، ابراز امیدواری کرد که سال آینده با محصول تولید شده در همین مکان حاضر باشد.

رییس سازمان نظام پزشکی، سخنران بعدی نشست بود که با بیانی شیوا و علمی، از شتاب پیر شدن جامعه ایرانی، لزوم طرح گفتمان سلامت پایدار و طراحی فرآیندهای ضد سالمندی (anti-aging) در سیاستگذاری‌های کلان ملی گفت و بر عزم راسخ جامعه پزشکی، برای حمایت از این پروژه تاکیدی خاص ورزید.

سپس، دکتر جوادی پویا، مدیرعامل گروه بین‌المللی توسعه‌ پایدار، از ادبیات و ترمینولوژی حاکم بر ملل متحد، گفتمان توسعه‌ پایدار، اهداف توسعه‌ هزاره، جهان بعد از سال ٢٠١٥ و نیز، لزوم تشکیل Forumهای مستقل، به‌ عنوان راهبرد تحقق اهداف توسعه پایدار سخن راند و بر لزوم استقرار دیپلماسی علمی به بهانه‌ این پروژه تاکید کرد.

پیش از سخنان وزیر علوم، دکتر احمدی، معاونت پژوهشی این وزارتخانه و دبیر شورای عتف، به حمایت این شورا از پروژه اشاره کرد و دیپلماسی علمی را مشی رسمی وزارت علوم و معاونت پژوهشی خواند.

در پایان جلسه نیز، وزیر علوم در سخنانی کوتاه، از راهبرد جدید وزارت علوم، مبنی بر تحقق دانشگاه‌های نسل سوم (دانشگاه‌های کارآفرین و تقاضا محور) سخن گفت و طرح ملی میکروآلگ را نمونه‌ای از پروژه‌های محرک توسعه (Flag Ship) برشمرد.

به این ترتیب و در رخدادی کم‌سابقه، مراسم امضای قرارداد طرح ملی ریزجلبک‌های خلیج فارس، تبدیل به یک نشست راهبردی و بارش افکار با محوریت توسعه‌ پایدار گردید.

به همین بهانه، روابط عمومی گروه بین‌المللی توسعه پایدار، گفت‌وگویی با دکتر عبدالرضا صمیمی، معاونت توسعه‌ فناوری سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی، در خصوص تاریخچه‌ پژوهش، توسعه‌ فناوری موضوع قرارداد و آینده طرح، انجام داده است که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید.

جناب آقای دکتر صمیمی، در ابتدا لطفاً درباره‌ این ریز موجودات (میکروجلبک‌ها) و فواید آنها به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی تولید دارو و سوخت‌های زیستی، توضیحاتی بفرمایید.

میکروجلبک‌ها به عنوان گروهی از اولین موجودات زنده فتوسنتتیک شناخته می‌شوند که 3.5 میلیارد سال پیش در کره‌ زمین استقرار یافتند. در آن زمان، کره‌ی زمین اشباع از گازهای گلخانه ای بود. با رشد و تکثیر میکروجلبک‌ها، تثبیت دی‌اکسیدکربن و تولید اکسیژن، طی یک میلیارد سال، اتمسفر فعلی کره زمین ساخته شد و از 2.5 میلیارد سال قبل، به تدریج سایر موجودات زنده در کره‌ی زمین استقرار یافتند، تا مجموعه‌ حیات خاکزیان و آبزیان رقم بخورد.

میکروجلبک‌ها در همه‌ آب‌های شور و شیرین کره‌ی زمین زندگی می‌کنند و مسوول تولید 80% اکسیژن اتمسفریک هستند. این موجودات از دو هزار سال قبل غذای بومیان چاد بوده‌اند و طی چندین دهه، توسط ناسا با هدف انتقال میکروجلبک به کرات دیگر، برای ایجاد اتمسفر مورد نیازحیات موجودات زنده مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. به دلیل ترکیب شیمیایی و غنی بودن از اسیدهای آمینه، چربی‌های غیر اشباع، ویتامین‌ها و عناصر معدنی تامین‌کننده‌ نیاز بدن انسان، از آنها تحت عنوان «سوپر فود» برای تهیه‌ غذای فضانوردان استفاده می‌شود. از دهه‌ 1950 میلادی، تعدادی از آنها به صورت صنعتی تولید می‌گردند و مورد استفاده‌ غذایی مردم خاور دورند.

بررسی تولید سوخت از میکروجلبک‌ها، از سال 1994 در آمریکا با 18 میلیون دلار بودجه به اجرا درآمد. در آن زمان، قیمت هر بشکه نفت حدود 30 دلار بود و تولید سوخت میکروآلگ،بشکه‌ای 90 دلار برآورد می‌شد. در آن زمان، هنوز جهان با مشکلات گازهای گلخانه‌ای و عوارض آن -آنچنان که در سال‌های اخیر ایجاد شده است-، روبه‌رو نبود و در نتیجه، طرح، به دلیل عدم توجیه اقتصادی متوقف شد.

اما، از یک سو، افزایش تراکم گازهای گلخانه‌ای و برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی برای کاهش این گازها و نیاز گسترده به سوخت مایع پاک، جهت جایگزینی بخش بزرگی از سوخت‌های فسیلی در سیستم‌های حمل و نقل و از سوی دیگر، پتانسیل میکروجلبک‌ها برای تولید بیو انرژی‌ها (بیودیزل، بیوجت، بیواتانل، بیوهیدروژن و بیو گاز)، کشت، پرورش و تولید فرآورده‌ها و تکنولوژی‌های وابسته به میکروجلبک را، -به‌ویژه طی دهه‌ی گذشته- در صدر منابع اولیه‌ی تولید بیو انرژی‌های تجدیدپذیر و تولید غذا برای جمعیت رو به رشد جهان قرار داد.

در سال 2000 و در جریان اجلاس هزاره‌ سوم سازمان ملل متحد، دولت جمهوری اسلامی ایران، همانند سایر 188 کشور امضاکننده‌ اعلامـیه‌ جهانی اهداف هزاره‌ سوم، متعهد به هشت اصل توسعه‌ هزاره، مشهور به «The 8 Millennium Development Goals»، به‌ عنوان زیرساخت مفهوم «سلامت پایدار» گردید.

کمی درباره‌ اهداف برنامه‌ سلامت پایدار توضیح دهید؟ برای پیاده‌سازی این اهداف در ایران چه کارهایی صورت گرفته است؟

از جمله اهداف برنامه‌ سلامت پایدار برای ایرانیان، پیشگیری از بیماری‌های دوران کهولت است که می‌باید تا سال 2015 اجرایی شود. بر اساس تفاهم‌نامه‌ امضا شده میان سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و سازمان نظام پزشکی کشور، تولید و استفاده از محصولات Anti-Aging میکروآلگ، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فرصت‌های اجرای تعهد فوق مورد تایید قرار گرفت و سازمان نظام پزشکی آمادگی خود را برای مشارکت در تولید و استفاده از محصولات اعلام کرد. این سازمان، در مذاکرات انجام شده با بیمه‌های خصوصی، امکان مصرف این محصول را در سطح جامعه‌ ایران در دستور کار دارد. همچنین، پیرو توافق سازمان نظام پزشکی با مدیر برنامه‌ی جهانی غذا (WFP) در ساختمان سازمان ملل متحد در تهران، این دفتر نیز آمادگی خود را برای ترویج فرآورده‌ها و مکمل‌ های دارویی مشتق از میکرو جلبک‌ها در سایر کشورها اعلام کرده است.

لطفا درباره‌ روند پیشرفت طرح و تاریخچه‌ تحقیقات در زمینه تولید فرآورده‌هایی که ذکر فرمودید، در ایران و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی توضیح دهید.

از منظر تاریخی، توجه به میکروجلبک‌ها در ایران از هنگامی شروع شد که مسئولیت برنامه‌ریزی، طراحی و نظارت بر ساخت اولین مرکز بیوتکنولوژی دریا، در حوزه‌ خلیج فارس، در سال 1374 به دستور رییس جمهوری وقت، به سرکار خانم پروفسور نسرین معظمی، استاد بیوتکنولوژی و عضو هیات علمی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران واگذار شد.

هدف این مرکز، بهره‌برداری از منابع طبیعی خلیج فارس، برای ایجاد صنایع بیوتکنولوژی، توسعه‌ علمی و توسعه‌ اقتصادی جزیره قشم و ساحل‌نشینان جنوب کشور بود. یکی از اهداف ایجاد تکنولوژی، مطالعات اولیه روی میکروجلبک‌ها و محصولات حاصل از آنها بود. در همین راستا، اولین معرفی میکروجلبک‌ها و پتانسیل آنها در تولید محصولات بیوتکنولوژی دریا، در همان سال، در گزارشی تحت عنوان «بیسکویت سبز» به قلم پروفسور معظمی در روزنامه همشهری به چاپ رسید.

با آماده شدن مرکز پژوهش‌های بیوتکنولوژی خلیج فارس در سال 1379، طرح «جداسازی و شناسایی میکروجلبک‌های خلیج فارس» توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی، به مدیریت خانم پروفسور معظمی و با همکاری سازمان منطقه آزاد قشم، در قالب برنامه‌ی پژوهشی تبصره 101 وزارت علوم تحقیقات و فناوری به اجرا در آمد و به مرکز مزبور تحویل گردید.

در سال 1380، اولین پایلوت کشت و پرورش میکروجلبک‌ها در کشور، در مقیاس هزار لیتر، در فتو بیو راکتورهای بسته و باز، در مرکز پژوهش‌های بیوتکنولوژی خلیج فارس ساخته شد.

حاصل سه سال کار در این پایلوت، کشت و پرورش میکروآلگ‌های مکمل غذایی، آبزی‌پروری و نیز، اولین خدمات به مراکز پرورش لارو میگوی جزیره قشم بود که هر روز غذای لاروهای میگو را از این مرکز تهیه می‌کردند، اما به علت رها شدن امکانات فوق، تجهیزات این پایلوت اکنون در زباله‌های اطراف مرکز در حال پوسیدن است و از محل پایلوت، تنها خرابه دیواری باقی مانده است.

در سال 1385، طرح تولید نیمه‌صنعتی میکروجلبک‌ها برای تولید بیودیزل و تثبیت دی‌اکسیدکربن، به تصویب وزارت صنعت، معدن و تجارت رسید. طی سال‌های 1386 تا 1389، طرح مزبور توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، در 11 راکتور باز و بسته با ظرفیت‌های دو هزار تا 25 هزار لیتر، در محل پایلوت پلنتی که بدین منظور در مجتمع عصر انقلاب سازمان پژوهش‌ها ساخته شده بود، به اجرا در آمد.

تمام میکروآلگ‌ها در ساختمان سلولی خود، روغن و چربی ذخیره می‌کنند که سلول را محافظت و با تغییرات فشار اسمز تطبیق می‌دهد، ولی هر روغن میکروجلبکی نمی‌تواند تبدیل به دیزل یا سوخت‌های دیگر شود. بر اساس استانداردهای بین‌المللی، تنها روغن‌های با زنجیره‌ کربن 14 تا 24 قابل فرآوری به بیوانرژی‌ها هستند.

از سال 1386 تا 1388، بخش وسیعی از سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان توسط پروفسور معظمی و همکارانشان، پس از اندازه‌گیری کلروفیل در نمونه‌های آب -که نشانه بالای میکروآلگ در آب است- نمونه‌برداری شد. صدها لیتر آب نمونه‌برداری‌شده، پس از تغلیظ به آزمایشگاه مجتمع عصر انقلاب سازمان پژوهش‌ها در تهران منتقل شد. از مجموع 147 میکروجلبک خالص‌شده، تنها 24 نوع آن حاوی مقادیر بالای روغن بودند و در بین 24 میکروجلبک، تنها روغن 4 میکروجلبک پس از استخراج، استریفیکیشن و آنالیز با کروماتوگراف گازی، زنجیره کربن استاندارد قابل فرآوری به بیوانرژی را داشتند.

در سال 1389، اولین مقاله حاصل از مطالعات در مجله معتبر «Biomass & Bioenergy» توسط خانم پروفسور معظمی و همکارانشان به چاپ رسید که به‌دلیل ویژگی خاص میکروجلبک جدا شده از خلیج فارس، شامل رشد سریع و تولید روغن تا 52 % توده سلولی، در بین مقالات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر به‌عنوان نوآوری جهانی سال به ثبت رسید.

در این راستا، چهار میکروجلبک فوق، در مرکز منطقه‌ای کلکسیون میکرو ارگانسم‌ها ثبت شد و نتایج حاصل از طرح، تدوین و گزارش نهایی به وزارت صنایع ارسال گشت. در ضمن، در هفته‌ پژوهش سال 1389، این طرح با عنوان «طرح برتر تولید ثروت از طریق پژوهش» در سالن اجلاس سران رونمایی شد. علاوه بر این‌ها، میکروجلبک جدا شده و فرایند تولید محصولات آن در 16 دسامبر 2013 برای ثبت در اتحادیه‌ اروپا فایل گردید که مراحل آن در جریان است.

در سال 1389، طرح میکروجلبک از طرف سازمان پژوهش‌ها برای اجرا به‌صورت یک مدل صنعتی تدوین شد، به شورایعالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارایه گشت و به عنوان یک طرح کلان ملی به تصویب رسید.

پس از اجرایی شدن طرح فوق، به منظور انتخاب محل اجرای طرح بر اساس استانداردهای بین المللی، از اسفند 1389 تا اردیبهشت 1390، تیمی متشکل از مجری طرح خانم پروفسور معظمی، سواحل خلیج فارس و دریای عمان را از نظر وجود زمین مناسب، ساختار تشکیل‌دهنده‌ آن -مناسب احداث راکتورهای کشت، هر یک به وسعت سه هزار مترمریع-، کیفیت آب دریا برای کشت میکروجلبک‌ها، وجود منابع دی‌اکسیدکربن و نیروی انسانی، مورد مطالعه قرار داد.

بعد از این مطالعه، به ترتیب جزیره‌ قشم، جزیره‌ عباسک در بوشهر، جاسک و جابهار به‌عنوان مناسب‌ترین نقاط، برای اجرای صنعتی طرح و توسعه‌ آن در جنوب کشور انتخاب شدند.

پس از آن، استانداری بوشهر نهایت علاقه‌مندی و حمایت خود را برای همکاری در اجرای طرح، اعلام کرد و جزیره عباسک را که قرار بود تبدیل به دهکده‌ گردشگری شود، برای این منظور، در جریان تفاهم‌نامه‌ای، به مدت دو سال، در اختیار پارک علم و فناوری خلیج فارس قرار داد. این تفاهم‌نامه که به تاریخ 13 اردیبهشت 1390 منعقد شد، به امضای استاندار وقت، حضرت آیت‌الله صفایی بوشهری، نماینده‌ محترم ولی‌فقیه در استان، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری، معاون پژوهشی وزارت نفت، نماینده وزارت صنایع، رییس سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، رئیس وقت پارک علم و فناوری خلیج فارس و مدیر صنایع استان رسید.

همچنین، تفاهم‌نامه دیگری مبنی بر استفاده از دودکش نیروگاه‌های گازی و همکاری در تولید صنعتی میکروجلبک، بین معاونان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت نیرو، وزارت نفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به امضا رسید.

بر اساس تفاهم‌نامه‌ مصوب شورایعالی عتف، پارک علم و فناوری خلیج فارس، طی سال‌های 1390-1392، مطالعات زمین‌شناسی جزیره‌ی عباسک و مستندات آنالیز خاک، آب و هواشناسی بوشهر را به سازمان و شورایعالی عتف گزارش کرده است.

از سال 1390 تا 1392، با استفاده از نتیجه‌ بیش از 14 سال پژوهش در سازمان پژوهش‌ها (از جداسازی میکروجلبک‌ها تا تولید در مقیاس پایلوت)، با بودجه شورایعالی عتف، مطالعات امکان‌سنجی و طراحی صنعتی طرح با استفاده از خدمات قراردادی با شش گروه مهندسی انجام و همزمان، تلاش گسترده‌ای برای جلب سرمایه‌گذاران خصوصی و انتقال تکنولوژی طرح برای اجرا در وسعت هزار هکتار -که بر اساس مصوبه شورایعالی عتف، به‌عنوان هدف نهایی طرح کلان ملی فوق تعیین شده بود- صورت گرفت.

پس از جلسات و مذاکرات انجام‌شده با چهار گروه متقاضی سرمایه‌گذاری طی یکسال و نیم، سرانجام سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، با گروه‌های صف و رزموند برای انتقال تکنولوژی به توافق رسید و قرارداد انتقال تکنولوژی، در تاریخ 1393.3.17 در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و در حضور دکتر فرجی‌دانا، وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر احمدی، دبیر شورایعالی عتف و دکتر زالی رئیس سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران، امضا شد.

لطفاً درباره‌ این قرارداد و نحوه‌ انتقال دانش فنی میکروجلبک و فرآورده‌های آن بفرمایید.

همانگونه که گفته شد، بر اساس این قرارداد، سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، طی سه سال، فناوری تولید فرآورده‌های سوخت‌های زیستی، مواد دارویی و مکمل غذایی را به گروه‌های صف و رزموند، انتقال خواهد داد. این دانش فنی، ماحصل 14 سال تجربه و فعالیت‌های پژوهشی مستمر مجموعه‌ای از اساتید و متخصصان در سازمان، به مدیریت سرکار خانم پروفسور نسرین معظمی بوده است. با‌توجه به اینکه یکی از رسالت‌های سازمان پژوهش‌ها، به عنوان یک ارگان دولتی، تولید دانش فنی و انتقال آن به بهره‌بردار نهایی است، این سازمان از زمانی که تجمیع دانش فنی حاصل از تحقیقات شروع شد، به دنبال واگذاری طرح، به‌ویژه به بخش خصوصی بود.

پس از انعقاد قرارداد با گروه‌های صف و رزموند، سازمان پژوهش‌ها در جریان تشکیل تیم راهبری طرح، به مدیریت پروفسور معظمی و با همکاری تعدادی از مسئولان به نمایندگی از دو طرف، تصمیم جدی خود را در اجرای سریع قرارداد ابراز نمود. هم‌اکنون، بناست طی سه سال، با سرمایه‌گذاری گیرنده‌ی فناوری، طرح مزبور در مقیاس صنعتی در منطقه آزاد قشم اجرا گردد. اهمیت این قرارداد تا بدانجاست که گزارش پیشرفت امور، به طور منظم به مقام وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شورایعالی عتف گزارش می‌شود.

باتوجه به تنوع محصولات میکروجلبک‌ها، به‌ویژه در بخش دارویی آن و از آنجا که این طرح از معدود قراردادهایی است که همزمان با اجرای صنعتی آن، مطالعات پژوهشی و توسعه‌ی فناوری در لبه‌ی مرز دانش نیز پیش خواهد رفت، اجرای طرح می‌تواند به عنوان نمونه‌ی همکاری درهم‌تنیده‌ دانشگاه، صنعت، دولت و بنگاه‌های اقتصادی باشد.

در پایان، چنانچه سخنی ناگفته مانده است، بفرمایید.

تاکید می‌کنم که از این پس، برای پرهیز از حواشی و حمایت همه‌جانبه از طرح مذکور، معاونت توسعه فناوری، فرآیند سخنگویی و اطلاع‌رسانی پروژه را عهده‌دار خواهد شد و هیچ خبری مربوط به گذشته یا آینده‌ی طرح، بدون تایید سخنگوی پروژه، قابلیت استناد و مرجعیت نخواهد داشت.

ضمنا، لازم می‌دانم به نمایندگی از وزارت علوم و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی، نقش خاص و کلیدی گروه بین‌المللی توسعه پایدار را در نزدیک کردن سازمان‌های ملی، بین‌المللی و بخش خصوصی حول گفتمان توسعه‌ پایدار، اقتصاد سبز، سلامت پایدار و مسئولیت اجتماعی، ارج نهم و سپاسگزارم.