واگذاری امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران

اعطای چنین امتیاز گسترده‌ای به حدی غیر طبیعی و به دور از عقل به نظر می‌آمد که حتی جورج ناتانائیل کرزن آن را چنین توصیف کرده است: «کامل‌ترین و غیرعادی‌ترین تسلیم تمام منابع صنعتی یک قلمرو پادشاهی به دستان بیگانه‌ که تاکنون تصور آن می‌رفته است.»

شاه پس از اعطای این امتیاز راهی سفر اروپا شد. ناصرالدین شاه در پایتخت روسیه چنین احساس کرد که تزار روس و امنای دربار او از اعطای چنین امتیاز گسترده‌ای به اتباع بریتانیا رنجیده خاطر شده‌اند اما در انگلستان با خونسردی ملکه انگلیس و رجال بریتانیا در مورد امتیاز روبه‌رو شد.

ناصرالدین شاه در اثر این مشاهدات و نیز براساس فشار افکار عمومی در ایران و انتقاد و اعتراض شدید تمام اقشار مجبور به فسخ این قرارداد شد و برای جبران اقدام خود در مورد لغو امتیاز رویتر، در سال 1308ق. امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران را به رویتر داد.

رویتر نیز مبلغ 40 هزار پوندی را که به عنوان سپرده هنگام کسب نخستین امتیازات به شاه سپرده و هنگام لغو قرارداد دریافت نکرده بود، هنگام کسب امتیاز تأسیس بانک با سود آن از شاه مطالبه و دریافت کرد.

پس از کسب امتیاز، سهام بانک در لندن به معرض فروش گذاشته شد و سرمایه بانک یک میلیون لیره استرلینگ تعیین و در ظرف چند ساعت 15 برابر سهام نخستین خریداری شد. بانک شعب خود را در شهرستان‌های دیگر ایران نیز تأسیس کرد و در سال اول تأسیس پس از پرداخت تمامی مخارج 68 هزار لیره سود برد.

این بانک توانست حق انحصاری انتشار اسکناس به مدت 60 سال را نیز به دست بیاورد. اسکناس‌های نخستین فقط در شعبه‌هایی که نام آن روی اسکناس نوشته شده بود، قابلیت پرداخت داشت. بانک موظف بود سالانه 6 درصد منافع خالص خود را به دولت ایران بدهد.

پس از مدتی بانک علاوه بر این امتیازات، انحصار استخراج معادن آهن و سرب و مس و زیبق و زغال سنگ و نفت را به استثنای فلزات قیمتی به دست آورد.

در اردیبهشت 1309 به موجب قراردادی بین دولت ایران و بانک شاهنشاهی، حق صدور اسکناس این بانک ملغی شد و دولت پول تمامی اسکناس‌های صادر شده آن را تا خرداد 1310 پرداخت و در عوض از پرداخت حق امتیاز نیز معاف شد.