نقد ​روش ‌شناسانه در​ حوزه ​سیاست

اهمیت این بحث، ما را بر آن داشت تا سراغ دکتر سید صادق حقیقت، عضو هیات علمی دانشگاه مفید قم برویم که یکی از استادان سرشناس نقد در حوزه علوم انسانی و بخصوص علوم سیاسی است‌ . دکتر حقیقت، کتاب‏های متعددی در حوزه علوم سیاسی دارد که از جمله مهم‌ترین آنها کتاب « روش‏شناسی علوم سیاسی» است بتازگی از وی کتابی به عنوان «نقد متون سیاسی» منتشر شده که در برگیرنده نقد 20عنوان کتاب در حوزه علوم سیاسی ـ اسلامی است. به همین مناسبت، گفت‌وگویی با ایشان انجام دادیم که از نظر شما می‏گذرد.

با توجه به این‌که شما از فعالان حوزه نقد متون علوم‌انسانی هستید، بفرمایید اساسا چه عامل یا عواملی باعث شده شما وارد حوزه نقد شوید و این‌که این تضارب آرا و افکار که در حوزه نقد مد نظر شماست، اصولا چه ویژگی‏هایی دارد؟

ضمن تشکر از شما که به این مباحث مهم و اساسی در حوزه اندیشه می‏پردازید باید عرض کنم ​ بر اساس روایت «اضرب بعض الرأی ببعض یتولد منه الصواب» معتقدم در حقیقت، متون مقدس اسلامی، ما را به نقد و تضارب آرا فرامی‌خواند. به واقع، در تضارب آراست که اقوال مختلف در مقابل هم صف می‌کشند و رشد و تعالی میسر می‌شود. بالندگی جامعه دینی در صورتی میسر است که تحمل آرا و نقد یکدیگر در محیطی مردم‌سالار ممکن باشد.

شما در سال‏هایی که به پژوهش و تدریس در دانشگاه اشتغال داشتید به این مساله به عنوان یک موضوع درجه اول توجه و دانشجویان را در این مسیر هدایت کرده‏اید؟

بله، من با این امید که محیط نقادانه بتواند به رشد دانش کمک کند، در طول بیش از دو دهه سعی در بررسی انتقادی متون سیاسی، اعم از کتاب و مقاله​ داشته‏ام و الان هم کتابی را در دست گردآوری دارم که شامل حدود 17​متن اسلامی است که این متون بیشتر سیاسی هستند و بعضی در حوزه علوم اجتماعی قرار می‌گیرند.

آیا به نظر شما جو روشنفکری ما توان برتافتن نقد را دارد؟

خوشبختانه کسانی که در این کتاب مورد نقد واقع شده‌‌اند، از همکاران و دوستان نزدیک بنده‌‌ هستند و عکس‌‌العمل مناسبی نسبت به نقد نشان داده‌اند.

حتی بسیاری معتقد بودند این نقدها بر عیار نقد آثارشان افزوده است، اما متاسفانه‌ فضای روشنفکری ما، به معنای کلی‌‌اش، این‌گونه نیست. اگر به نقدهای چپ و راست و سکولار و غیرسکولار روشنفکران ما در دهه‌‌های اخیر نگاه کنید، کمتر مبتنی بر جو تفاهم و نقدپذیری است، بنابراین نقدهای روشنفکران دینی و غیردینی تا اندازه زیادی به جدل می‌‌انجامد و از معیار انصاف و اخلاق دور می‌‌شود.

یکی از مباحث جدید در حوزه جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی معرفت است که گویا درکتاب ​ نقد متون سیاسی ​ شما مورد توجه شما بوده است؟

بله، من در دو بخش از این کتاب به بررسی و نقد کتاب جامعه‌شناسی معرفت و مقدمه کتاب «روش در علوم اجتماعی: رویکردی رئالیستی» پرداخته‌‌ام.

این بحث ابتدا در قالب یک مقاله مطرح شد با عنوان «نقدهایی مشابه به متن‌هایی متفاوت: بررسی متونی در حوزه اسلامی‌سازی معرفت»‌ که در مجله علوم سیاسی‌ به چاپ رسیده بود. این دو متن در رویکرد حداکثری به دین و اسلامی‌سازی معرفت اشتراک دارند. کتاب «جامعه‌شناسی معرفت: جستاری در تبیین رابطه ساخت و کنش اجتماعی و معرفت‌های بشری»، حاصل کوشش جمعی از محققان پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است؛ نهادی که هدف خود را نسبت‏سنجی دانش اجتماعی و دین اسلام قرار داده‌ است. در بررسی و نقد این کتاب بیش از آن‌که خواسته باشم اصل مساله اسلامی‌سازی را مطرح کنم، به کوشش ناتمام این کتاب و مقدمه حجت‌‌الاسلام والمسلمین پارسانیا بر کتاب آندرو سایر پرداخته‌ام.

به نظر شما یک نقد خوب و منصفانه علمی دارای چه ویژگی‏هایی است؟

یک نقد خوب لازم است به چند مساله بپردازد؛ اول توصیف خوبی از مدعا و مویدات آن به دست دهد. ناقد باید با نویسنده همدلی کند تا مقصود او را از نگارش اثر دریابد. دوم به نقاط مثبت در زمینه تائید مدعا و احیانا نوآوری‌ بپردازد. در درجه بعد، نقد می‌‌تواند به نقدهای صوری و محتوایی اختصاص یابد. نقدهای روشی را می‌‌توان بخشی از نقدهای محتوایی یا قسمی دیگر در نظر گرفت. شاید مهم‌‌ترین و حساس‌‌ترین نقدها، نقد روش‌‌شناسانه باشد. دلیل این مطلب آن است که اگر خطای روش‌‌شناسانه‌‌ای رخ دهد، چه بسا محتوا نیز زیر سوال برود. نقدهای بنده در این کتاب نقد متون سیاسی، در درجه اول نقدهای روش‌‌شناسانه است.

سیدجواد میرخلیلی / جام جم