جوایز علمی در یک نگاه

جایزه نوبل فقط در چهار رشته علمی اعطا می‌شود و جای خیلی دیگر از حوزه‌ها در میان جوایز نوبل خالی است. برای مثال اگرچه ریاضیات موضوع مهمی است، اما نوبل ریاضی نداریم. بنابراین برای در نظر گرفتن تلاش‌ محققانی که در حوزه‌های مختلف دیگر فعالیت می‌کنند جوایز جداگانه‌ در نظر گرفته شده است که در این حوزه‌ها همان نقش و اهمیت نوبل را دارند. از حدود 220 جایزه که در فهرست جوایز علمی معتبر در سطح دنیا نام آنها درج شده، 66 جایزه به حوزه‌های عمومی اختصاص دارد، چهار جایزه در حوزه علوم کشاورزی اعطا می‌شود، 12 جایزه به حوزه ستاره‌شناسی اختصاص دارد و 18 جایزه به محققانی در حوزه هوافضا و هوانوردی اعطا می‌شود. در حوزه اقیانوس‌شناسی هم فقط یک جایزه داریم که از سوی ژاپنی‌ها اعطا می‌شود. در حوزه‌های زیست‌شناسی، شیمی، فیزیک، ریاضی و مهندسی کامپیوتر و اختراعات علمی و فناوری نیز جوایز متعددی وجود دارد. جایزه نوبل یکی از این جوایز است که شاید بیش از هر جایزه دیگری برای ما شناخته شده باشد. این در حالی است که شاید نام بعضی از این جوایز را هرگز نشنیده باشیم. برای مثال جایزه «برادران رایت» که در حوزه هوافضا اعطا می‌شود از نوبل قدیمی‌تر است و در این حوزه شهرت زیادی دارد و به عبارتی برای دانشمندان این حوزه از مهم‌ترین اعتبار برخوردار است. جایزه «هوبارد» به نوبل جغرافی شهرت دارد. هوبارد از قدیمی‌ترین و معتبرترین جوایز علمی در این حوزه است که از سوی موسسه فناوری و اختراعات آمریکا اعطا می‌شود و اگرچه یکی جایزه ملی است، اما اعتبار جهانی دارد و در سال‌های اخیر چند دانشمند ایرانی هم موفق به کسب این جایزه شده‌اند. مدال «فیلدز» از دیگر جوایز معتبر علمی است که اگرچه مبلغ آن در مقایسه با دیگر جوایز از جمله نوبل ـ که جایزه‌ای معادل یک میلیون و دویست هزار دلار است ـ کمتر و حدود 15 هزار دلار است، اما به عنوان نوبل ریاضیات از آن نام برده می‌شود و اعتبار بالایی دارد. جایزه «لورنس» از دیگر جوایز معتبر علمی است که در حوزه فیزیک اعطا می‌شود. لورنس دانشمندی است که معادلات نسبیت اینشتین به نام او شناخته می‌شود. او پیش از اینشتین این معادلات را برای پاسخ به مسائل حل نشده فیزیک ابداع کرده بود، اما مفهوم فیزیکی این معادلات را نمی‌شناخت. البته بدون تردید معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین برند جوایز علمی نوبل است. این جایزه برای نخستین بار سال 1901 میلادی یعنی 113 سال پیش اعطا شد و از آن به عنوان قدیمی‌ترین جوایز علمی نام برده می‌شود، البته نوبل قدیمی‌ترین جایزه علمی نیست و یک یا دو جایزه علمی دیگر قدمتی بیش از نوبل دارند.

آنچه نوبل را از دیگر جوایز علمی متمایز می​کند داستان جالب توجه این جایزه علمی است. نوبل دانشمندی بود که دینامیت را اختراع کرد. قرار بود این اختراع در راهسازی، تونل‌سازی، استخراج معادن و زمینه‌های بشردوستانه کاربرد داشته باشد، اما ناگهان نوبل متوجه می‌شود اختراع او در جنگ و کشتار انسان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به همین دلیل دچار عذاب وجدان می‌شود. بنابراین دوسال پیش از مرگ تصمیم می‌گیرد 96 درصد دارایی‌های خود را با هدف استفاده بشردوستانه و صلح‌آمیز از دانش به یک جایزه علمی اختصاص دهد. این داستان زیبا در زمینه جایزه نوبل، قدمت بالای جایزه و همچنین مبلغ قابل توجهی که برای آن در نظر گرفته شده موجب شده است نوبل مهم‌ترین جایزه علمی شناخته شود.

اما همان‌طور که گفته شد جوایز علمی در سطح دنیا فقط به نوبل محدود نبوده و این طور نیست که همه کشور‌ها در سطح دنیا فقط به نوبل اکتفا کرده باشند. یکی از دلایل بالا بودن مبلغ جایزه نوبل این است که در این سال‌ها خیرین زیادی از جمله دانشمندان و کارآفرینان، مبالغی را وقف بنیاد نوبل کرده‌اند تا از این طریق بخشی از هزینه جایزه تامین شود. برای هزینه‌های مراسم اعطای جایزه نوبل از مبالغ وقف شده برداشت نمی‌شود و هزینه‌های اجرایی از سوی آکادمی علوم سلطنتی سوئد پرداخت می‌شود.

در نقاط مختلف دنیا همواره تلاش شده برای تقدیر از تلاش‌ محققان و دانشمندانی که در حوزه‌های مختلف فعالیت کرده‌اند جوایزی اختصاص داده شود. هر سال از چند​ جایزه جدید علمی خبرهایی شنیده می‌شود. به این ترتیب هر​سال​ سه تا چهاره جایزه با مبالغ جدید به مجموع جوایز علمی دنیا افزوده می‌شود. سال 2008 آکادمی علوم سلطنتی علوم نروژ، جایزه‌ای به نام جایزه «کاولی» معرفی کرد که داستان این جایزه تا حد زیادی شبیه جایزه نوبل است. کاولی دانشمندی است که از راه علم ثروت زیادی به دست آورده است. در این جایزه برخلاف نوبل حوزه‌های علوم بنیادی هدف قرار نگرفته و به علوم کاربردی و مبتنی بر فناوری‌های جدید توجه شده است. مبلغ این جایزه هم قابل توجه است. جایزه کاولی یک میلیون و 600 هزار دلار است و هر دو سال یک بار در سه حوزه از علوم کاربردی جدید اعطا می‌شود. امسال جایزه بزرگ دیگری به نام Tang Prize از سوی یک سرمایه‌دار تایوانی راه‌اندازی شده است. این فرد از راه کارآفرینی دانش بنیان، ثروت زیادی اندوخته است. این جایزه برای نخستین‌بار امسال به برگزیدگانی که اسامی آنها اعلام شده، اعطا می‌شود.

ایلیا امیری / جام جم