راه ناهموار شوش برای جهانی شدن

شوش یکی از آن شهرها بود؛ شهری که روزگاری همچون نماد شکوه و عظمت تمدن عیلامی می‌درخشید. روزگاری دیگر پایتخت سیاسی هخامنشیان بود. شوش تاریخ را به چشم خود دیده است؛ آنچنان که از هر دوره‌ای نشانی در دل خود دارد؛ آنچنان که آن را بهشت باستان‌شناسان نامیده‌اند.

مدتی است نام این بهشت باستان‌شناسی در لابه‌لای اخبار به چشم می‌خورد، زیرا قرار است پس از محوطه شهر سوخته که امسال ثبت جهانی شد، به میراث جهانی بپیوندد؛ کاری که پیشتر از اینها باید صورت می‌گرفت، چراکه به گفته دکتر فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، شوش یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران و جهان است. او به گفته یکی از باستان‌شناسان مشهور جهان استناد می‌کند و می‌گوید: «‌ژان پرو فرانسوی معتقد است شوش شاید مهم‌ترین محوطه باستانی جهان باشد که آثار حیات از چند هزار سال پیش به صورت پیوسته تا امروز در آن وجود دارد. در این محوطه آثار شهرنشینی اولیه که توسط رومن گیریشمن کشف شده تا آثار عیلامی، هخامنشی، ساسانی و آثار دوره اسلامی تا اخیرتر به چشم می‌خورد.»

دکتر محمدحسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درباره محوطه باستانی شوش می‌گوید: «شهر باستانی شوش به عنوان یکی از مراکز مهم تمدن بشر قدمت بالایی دارد و کاوش‌های باستان‌شناسی وجود 16 دوره تاریخی از پیش از تاریخ تاکنون در این منطقه را به اثبات رسانده است.»

بیش از صد سال است که مطالعات باستان‌شناسی در محوطه شوش انجام می‌شود. با وجود این، هنوز در بخش‌های زیادی از شوش کاوش‌های علمی باستان‌شناسی صورت نگرفته است. بنا بر قوانینی که وظایف سازمان میراث فرهنگی را تعریف می‌کند، این سازمان موظف است عرصه و حریم آثار تاریخی را مشخص کرده و ضوابط حفاظتی برای آنها تعریف کند تا این آثار قابل مدیریت و نگهداری باشند. یکی از مسائلی که این روزها درباره شوش مطرح می‌شود، مسأله عرصه و حریم آن است؛ مساله‌ای که این روزها سازمان میراث فرهنگی را با چالش روبه‌رو کرده است.

تعریف عرصه و حریم یک اثر تاریخی

عرصه و حریم یک اثر تاریخی از نظر حقوقی چگونه تعریف می‌شوند؟ به گفته مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، عرصه به محوطه‌ای گفته می‌شود که اثر در آن قرار دارد و حریم، حاشیه پیرامونی آن است که از شامل حریم کیفی، حریم فنی و حریم منظری می‌شود. ساخت و ساز در عرصه و هرگونه اقدامی که به بنیان اثر صدمه بزند، ممنوع است و هرگونه دخل و تصرف در آن باید بر اساس ضوابط انجام شود.

عرصه و حریم محوطه شوش

عرصه محوطه شوش، بر حسب ضرورت سال 1367 و پس از پایان جنگ توسط مهدی رهبر، باستان‌شناس پیشکسوت تعیین و ابلاغ شد. نظری اشاره می‌کند این امر تا اندازه زیادی سبب حفاظت از محوطه شوش شده است. آن زمان عرصه این محوطه 400 هکتار اعلام شد، اما حریمی برای آن در نظر گرفته نشد. مدیر کل ثبت سازمان میراث فرهنگی می‌گوید: «افزایش اطلاعات ما درباره شوش نیاز به بازنگری و تعیین عرصه و حریم جدید را ایجاب می‌کرد. ما در دفتر ثبت از پژوهشکده باستان‌شناسی درخواست کردیم تا نظرشان را درباره حدود عرصه به ما اعلام کنند.»

البته سال 87 نیز عرصه و حریم محوطه شوش توسط یک تیم باستان‌شناسی بررسی شد. در آن زمان عرصه این محوطه 1200 هکتار تعیین شد. نظری در این باره می‌گوید: «نظر پژوهشکده درباره عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی به دفتر ثبت آثار و بناهای تاریخی اعلام می‌شود و با طرح آن در کمیته ثبت حریم، در صورت تصویب عرصه و حریم ثبت و ابلاغ می‌شود. اما در آن زمان این حریم تصویب و ابلاغ نشد.»

البته دکتر حمیده چوبک، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی از بررسی و مطالعه تیم جدیدی برای تعیین عرصه و حریم محوطه شوش خبر می‌دهد و می‌گوید: «نتیجه این بررسی‌ها هفته آینده اعلام خواهد شد.» او در پاسخ به این پرسش که آیا اندازه عرصه و حریم در ثبت جهانی شوش توسط سازمان یونسکو اثر خواهد داشت، عنوان می‌کند: «خیر، عرصه و حریم ضوابطی را برای حفظ و نگهداری اثر ایجاب می‌کند که رعایت آنها در ثبت اثر تاثیرگذار است، نه میزان عرصه و حریم آن.» او اشاره می‌کند در آخرین جلسه‌ای که با هیات پیشین گمانه‌زنی و تعیین عرصه‌ مجموعه باستانی شوش به سرپرستی محمدتقی عطایی داشتیم، حریم آن 800 هکتار عنوان شد.

این در حالی است که عطایی اوایل شهریور با توجه به حضور ارزیابان یونسکو در ایران برای بررسی محوطه شوش در اواخر شهریور و اوایل مهرماه، در نامه‌ای خطاب به رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران، خواستار اعلام نظر این موسسه بین‌المللی درباره پرونده ثبت جهانی شوش شده بود.

از سوی دیگر، به گفته شهرام زارع، یکی از کارشناسانی که آن زمان در گروه تعیین حریم حضور داشت، مسائلی که پس از برنامه تعیین عرصه مجموعه باستانی شوش سال ۱۳۸۷ مطرح شد، بیش از آن‌که ناظر بر موضوع ثبت جهانی آن باشد بر حفاظت از عرصه باستانی هسته اصلی محوطه شوش متمرکز بود. او اشاره می‌کند همه نیرو و توجه کار‌شناسان و متخصصان معطوف به روشنگری برای دفاع از عرصه و حریم ملی هسته اصلی مجموعه باستانی شوش شد که ۱۲۰۰ هکتار تعیین شده بود، اما برخی مسئولان وقت اصرار به تقلیل آن به ۴۰۰ هکتار داشتند. او می‌گوید: «مناقشه بر سر این نیست که پرونده شوش در قالب محدوده برساخته ۴۰۰ هکتاری به ثبت جهانی می‌رسد یا نه، بلکه چالش اصلی درباره روش غیرشفاف و بعضا غیرعلمی‌ای است که شبکه‌ای از مدیران میراث در پیش گرفته‌اند.»

آیا پرونده شوش با مشکل روبه‌رو می‌شود؟

به هر ترتیب شوش در آستانه ثبت جهانی قرار دارد. یکی از دشواری‌هایی که به نظر می‌رسد در روند ثبت جهانی محوطه باستانی شوش شاهدش باشیم، ساخت‌وسازها و ارتفاع ساختمان‌هاست. کارشناسان می‌گویند، ساخت‌ و سازهای بی‌رویه نه‌تنها عرصه محوطه باستانی شوش را تهدید می‌کند بلکه حریم منظری دانیال نبی را هم مخدوش کرده است. پایگاه میراث‌فرهنگی شوش با تشکیل جلسات کارگروه شهری درصدد اصلاح و رفع مداخلات شهری شوش برآمده، اما ساخت و سازها همچنان از سوی مردم و برخی نهادهای شهری ادامه دارد.

جدا از این مسائل آیا موضوع عرصه و حریم محوطه شوش در روند ثبت جهانی آن اختلال ایجاد می‌کند؟ زارع که شیوه مدیران بر سر مساله تعیین عرصه و حریم شوش را ناشفاف می‌خواند و علتش را ارائه پرونده ثبت جهانی شوش به شکلی ناقص به کمیته میراث جهانی می‌داند، پاسخش به این پرسش «آیا این پرونده ناقص در فهرست میراث جهانی قابل ثبت است؟» مثبت است، آن هم به دو دلیل: «نخست این که، شوش آن​قدر جایگاه تاریخی و شهرت جهانی دارد که پرونده ناقص آن را هم بسهولت ثبت خواهند کرد. دوم این که وقتی مسئولان سازمان میراث فرهنگی، به عنوان نمایندگان دولت جمهوری اسلامی ایران، پرونده مجموعه باستانی شوش را در چارچوب‌‌ همان محدوده ۴۰۰ هکتاری به یونسکو ارائه کرده باشند و ضوابط یونسکو را در مورد این محدوده مشخص رعایت کنند دلیلی ندارد که پرونده ثبت نشود.»

اما طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که اواخر هفته گذشته برای بازدید از محوطه باستانی شوش به استان خوزستان سفر کرده بود، معتقد است: «شهر باستانی شوش با وجود آثار ارزشمند تاریخی از دوره‌های مختلف، شاخص‌ها و معیارهای لازم برای ثبت جهانی در یونسکو را دارد. به گفته او، یونسکو برای ثبت یک اثر در فهرست جهانی شش معیار دارد و هر اثری باید حداقل یکی از این معیارها را داشته باشد که در این میان محوطه باستانی شوش دارای چهار شاخص و معیار مهم است. شاهکار و نبوغ بشری، خلاقیت ویژه در معماری و نقش اثر در تبادلات جهانی به عنوان یک مرکز مهم از معیارهای یونسکو در ثبت یک اثر است.»

معاون میراث فرهنگی که ساماندهی محوطه باستانی شوش برای ثبت جهانی این اثر را مهم می‌داند و می‌گوید: «ساماندهی محوطه باستانی شوش مطابق معیارهای جهانی انجام می‌شود.» او به تلاش مجموعه سازمان میراث فرهنگی و هماهنگی و تعامل مجموعه مدیریت شهری شوش برای ساماندهی محوطه باستانی مطابق معیارهای سازمان یونسکو اشاره می‌کند و می‌افزاید: «همزمان با ساماندهی محوطه باستانی شوش، کار ساماندهی، بهسازی و زیباسازی منظر شهری شوش نیز با توجه به شاخص‌های مورد نظر یونسکو باید انجام شود. در ساماندهی محوطه باستانی شوش از نگاه علمی، عزم فراگیر ملی و استانی وجود دارد.»

معاون سازمان میراث فرهنگی ثبت محوطه باستانی شوش به عنوان سومین اثر استان خوزستان را رویدادی مهم در عرصه فرهنگی در استان خوزستان می‌داند و می‌گوید: «با ساماندهی محوطه باستانی شوش، بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن ایران، به جایگاه رفیع ایران در قله‌های فرهنگی جهان پی می‌برند.»

زیگورات چغازنبیل در شوش و سازه‌های آبی شوشتر دو اثر در استان خوزستان است که در یونسکو به ثبت رسیده است. محوطه باستانی شوش قرار است سال 2015 میلادی به ثبت جهانی برسد.

کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر