شهری مظلوم چون شهدایش

عاشورا، نام این بیابان را بر سر زبان‌ها می‌اندازد و پس از ساخت گنبد و بارگاه برای شهیدان کربلا، این منطقه بتدریج به یکی از شهرهای زیارتی عراق تبدیل می‌شود. جالب است بدانید هر بخشی از این شهر به دست پادشاهان و بزرگان شیعه ساخته شده است. می‌گویند نخستین گنبد بر فراز مرقد امام حسین(ع) در زمان منتصر عباسی بنا شد. عضدالدوله دیلمی، شاه‌عباس صفوی، آغامحمدخان قاجار، فتحعلی‌شاه و حتی ناصرالدین‌شاه قاجار و بسیاری دیگر در ساخت و مرمت مرقدها و مساجد کربلا نقش داشتند.

اما برخی از بناهای ارزشمند و تاریخی این شهر که نشانگر معماری اسلامی بود بر اثر توسعه حرم و ساماندهی عبور و مرور زائران توسط شهرداری کربلا در خلال سال‌های 1935 تا 1948 میلادی تخریب شد.

احداث خیابان بین‌الحرمین سال 1978 و پس از آن تخریب‌های صورت گرفته توسط رژیم صدام سبب شد برخی آثار درخشان معماری این شهر نظیر مساجد، انجمن‌ها، مدارس دینی، حسینیه‌ها و بازارها در فراموشخانه تاریخ دفن شوند. از مهم‌ترین این بناها می‌توان به گلدسته العبد و صحن صغیر، مدرسه زینبیه، مدرسه سردار حسن‌خان، مدرسه صدر اعظم نوری، مسجد جامع ناصری، مسجد جامع رأس‌الحسین و قبور سلاطین آل بویه اشاره کرد. در ادامه این مطلب مروری کوتاه بر این اماکن مهم داریم که شاید کمتر تا به امروز در ایام ماه محرم به آنها پرداخته شده است.

مساجد

مسجد رأس‌الحسین‌(ع): این مسجد نزدیک باب‌السدره قرار داشت. روایت است که مسجد جایی بنا شده بود که عصر عاشورا عمر سعد ملعون سر مبارک امام(ع) را در آن محل قرار داده و پس از آن به کوفه برد. این مسجد سال 369 قمری به دست آل‌بویه ساخته شد و سال 1948 میلادی به دلیل یا به‌بهانه ساخت خیابان دور حرم تخریبش کردند.

مقام نخل مریم: این مقام در نزدیکی قتلگاه امام علیه‏السلام قرار گرفته و بنا بر برخی روایات، محل نخلی بوده که حضرت مریم(س) حضرت عیسی(ع) را زیر آن به دنیا آورد. در جریان بازسازی‌های صورت گرفته در اطراف حرم، این مقام نیز خراب شد.

مسجد سردار حسن‌خان: این مسجد علاوه بر قدمتش، جزو شاهکارهای مهندسی و معماری محسوب می‌شد و در ناحیه شمال شرقی صحن قرار داشت.

مسجد ناصری: این مسجد سال 1276 قمری به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار بنا شد و در سمت چپ روضه حسینی و چسبیده به آن قرار داشت.

مسجد شیخ خلف: این مسجد از جمله قدیمی‌ترین و مشهورترین مسجدهای کربلا به شمار می‌رفت که در 1246 قمری ساخته شده بود. این بنا در جریان تعریض خیابان السدره تخریب شد.

مسجد شهرستانی: این بنا سال 1189 قمری توسط آیت‌الله میرزا مهدی شهرستانی بنا شد و به علت وسعت قابل توجه آن، به مسجد کبیر معروف بود؛ اما سال 1356 قمری، بخش اعظم آن به خیابان تبدیل شد.

مدارس دینی

تا پیش از توسعه حرم سال 1947 میلادی، در اطراف صحن چند مدرسه دینی وجود داشت. مدرسه حسن‌خان، بزرگ‌ترین مدرسه علوم دینی در کربلا بود و اندیشمندان و عالمان بزرگی نظیر سیدجمال‌الدین اسدآبادی از آن برخاسته‌اند. این مدرسه جنب مسجد حسن‌خان ساخته شده بود.

همچنین مدرسه صدراعظم و مدرسه زینبیه هر دو از مدرسه‌های علمیه کهن کربلا بودند که در سمت غرب حرم قرار داشتند و در جریان توسعه آن از میان رفتند.

مناره العبد

سال 747 قمری، هنگام بازسازی و توسعه حرم مطهر، سلطان احمد جلایری دو مناره برای حرم ساخت که مناره‌العبد یکی از آنها بود. پسرش سلطان اویس جلایری سال 793 قمری آن را کامل کرد. این مناره با آجرهای زرد کاشانی تزئین شده بود. قطر این مناره 20 متر و ارتفاعش 40 متر بود و پس از مناره ملویه متوکل در سامرا، بلندترین مناره در عراق بود. این مناره که زیبایی اعجاب‌انگیزی داشت، در زاویه شمال شرقی حرم قرار گرفته بود. مناره العبد در 982 قمری توسط شاه طهماسب صفوی بازسازی شد. سال 1354 قمری (1935 میلادی) این مناره زیبا و مقاوم به دستور نخست‌وزیر وقت عراق تخریب شد.

بیابانی که نامش جاودانه شد

پیش از این‌که نام کربلا بر شهرش تثبیت شود، این منطقه را به چندین نام می‌خواندند. طف، غاضریه و نینوا از این جمله‌اند.

کربلا: منطقه کربلا در تمدن بابل، به کور بابل معروف بود و بعدها به صورت کربلا تغییر نام یافت. برخی آن را واژه‌ای آرامی یا عبری یا بابلی و برگرفته از کرب وال می‌دانند که نام معبدی بوده و پیشینیان آن را پرستشگاه و حرم خداوند می‌دانستند. عده‌ای نیز آن را از نام آرامی کربلاتو، به معنای چیزی که سر را با آن می‌پوشانند، گفته‌اند. هنگام ورود امام حسین(ع) نام این سرزمین را از ایشان پرسیدند. فرمود: «ارض کرب و بلا.»

طف: به ساحل و کناره‌های رود در سمت خشکی گویند، چراکه کربلا در کنار نهر فرات یا نهر علقمه قرار داشت. همچنین طف در لغت به سرزمین مشرف بر بیابان عراق اطلاق می‌شود. مثلا طف‌البصره به معنای بیابان و سرزمین بصره است.

غاضریه: کربلا را به سبب سکونت طایفه‌ای در نزدیکی آن به نام بنی‌غاضر از قبیله بنی‌اسد، غاضریه نیز می‌نامند. آنجا آبادی وسیع و پر رونقی بود که در کنار فرات و در شمال کربلا قرار داشت و به آن متصل بود. در حال حاضر این مکان در شمال شرقی مقام امام مهدی(ع) در مسیر شریعه امام صادق(ع) قرار گرفته و به اراضی حسینی یا جعفریات شهرت دارد.

نینوا: نینوا شهری تاریخی در مقابل موصل از سرزمین بابل است که کربلای قدیم نیز جزو آن بوده و قدمت آن به عصر تمدن بابل می‌رسد. این شهر پایتخت دولت آشور و این نام از اسامی آشوری است. تپه‌های باستانی در قریه نینوا از دوران تمدن بابلی خبر می‌دهد که به تپه‌های تاریخی معروف هستند.

نواویس: این نام ریشه‌ای مسیحی و سریانی دارد که به قبرستان مسیحیان، واقع در شمال غرب کربلای کنونی گفته می‌شد. امروزه، این قبرستان کنار دریاچه سلیمانیه، در محله‌ای به نام برازعلی واقع شده و حسینیه نامیده می‌شود.

حائر: وقتی متوکل دستور تخریب بارگاه و مزار امام حسین(ع) و شهیدان کربلا را صادر کرد، به آن مکان آب جاری ساخت. آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما روی قبر جاری نشد. حائر به حوض یا مکانی گویند که آب و مسیل آن از زمین‌های مجاور به سوی آن سرازیر شود، اما آب در آن دور زند و فراگیر نشود. این نام و مخفف آن حیر در متون تاریخی به کربلا و حائر حسین، به مکان قبر و محدوده مزار امام حسین (ع) گفته شده است.

منابع:

ـ رئوف الانصاری، معماری کربلا، قم، انتشارات مسجد جمکران

ـ قمی محمدرضا، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق

ـ واسعی علیرضا، نگاهی نو به جریان عاشورا، موسسه بوستان کتاب، قم، 1386

آرمیده بر مزار کربلا

شهر کربلا آنقدر برای شیعیان ارج و قرب دارد که آرزوی هر یک از آنان آرمیدن ابدی در کنار بارگاه حسینی است. برخی پادشاهان شیعه در کربلا به خاک سپرده شدند. همچنین بسیاری از علمای شیعه در جوار حرم سرور و سالار شهیدان آرمیده‌اند. در ادامه به برخی از این بزرگان اشاره خواهیم کرد. البته اکنون اثری از سنگ قبر برخی از آنان نیست.

صاحب حدائق

شیخ یوسف بحرینی فرزند احمد بن ابراهیم، معروف به «صاحب حدائق» یکی از بزرگ‌ترین علمای شیعه در قرن 12 هجری بود. کتاب «الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره» که حاصل سال‌ها تلاش اوست سبب شد تا پس از آن، شیخ یوسف به نام صاحب حدائق مشهور شود.

صاحب ریاض

سیدعلی بن میر محمدعلی طباطبایی حائری، صاحب کتاب «ریاض المسائل» در فقه است و به همین دلیل به «صاحب ریاض» شهرت دارد.

وحید بهبهانی

محمد باقر بن محمد اکمل، معروف به ‏«وحید بهبهانی‏» (متولد 1117 قمری در اصفهان و متوفای 1205 در کربلا)، یکی از فقیهان نامور شیعه است. در نرم‌افزار جامع ‌چندرسانه‌ای معرفی سرزمین کربلا، امتیار برجسته او، مواجهه با اخباری‌گری و پایه‌گذاری روش نوین اصولی در فقه امامیه برشمرده شده است.

صاحب ضوابط

سیدابراهیم موسوی قزوینی، معروف به «صاحب ضوابط»، یکی از بزرگ‌ترین علما و مراجع شیعه در قرن سیزدهم هجری است. کتاب «ضوابط الاصول» در علم اصول فقه، از کتاب‌های درسی طلاب علوم دینی به شمار می‌رود.

میرزا محمدتقی شیرازی

میرزا محمدتقی شیرازی (معروف به میرزای دوم)، یکی از مراجع بزرگ از شاگردان نام‏آور فاضل‏اردکانی و میرزای شیرازی (معروف به میرزای بزرگ) بود که بعد از وفات استاد، در سامرا متصدی اداره حوزه علمیه سامرا و تدریس آن شد.

مولا حسین‌قلی همدانی

مولا حسین‌قلی شوندی مشهور به همدانی، متولد سال ۱۲۳۹ قمری در روستای «شوند همدان» از عارفان بزرگ تشیع است. او در بیست‌وهشتم شعبان 1311 قمری در کربلا و در حالی که زائر حضرت سید الشهدا بود به دیار باقی شتافت.

سید مرتضی کشمیری

عارف و فقیه نامدار آیت‌الله سید مرتضی کشمیری سال 1268 هجری قمری در کشمیر هندوستان به دنیا آمد. او درمیان عالمان نجف و کربلا از جایگاه علمی خاصی برخوردار بود. او که به زبان‌های فارسی، عربی و هندی احاطه داشت، در رشته‌های مختلف علمی از قبیل حدیث، فقه، اصول، اخلاق، فلسفه و رجال تبحری کم نظیر داشت.

سید رضی

سید رضی مشهور به شریف رضی فرزند ابواحمد حسین، برادر بزرگوار سید مرتضی و از عالمان و متکلمان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. علت عمده اشتهار سید رضی جمع‌آوری نهج‌البلاغه است. او تألیفات زیادی در زمینه کلام و علوم اسلامی دارد که کتاب «الخصائص» معروف‌ترین آنهاست.

سید مرتضی

علی بن حسین موسوی، مشهور به سید مرتضی یا شریف مرتضی، از عالمان و فقیهان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری و صاحب تالیفات زیادی است. وی در 359 قمری به دنیا آمد و در 436 قمری در بغداد فوت کرد و در منزلش دفن شد. سپس پیکر او را به کربلا منتقل کردند و در کنار مرقد پدر و برادرش شریف رضی به خاک سپردند.

شیخ عبدالحسین طهرانی (شیخ العراقین)

شیخ عبدالحسین بن علی طهرانی حائری، مشهور به «شیخ العراقین» یکی از علمای بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری بود. از آنجا که او مورد اعتماد ناصرالدین شاه قاجار بود، موفق شد با جلب حمایت شاه دست به فعالیت‌های گسترده عمرانی در حرم امام حسین(ع) بزند.

صاحب فصول

شیخ محمدحسین بن محمدرحیم ایوانکیفی طهرانی، مشهور به «صاحب فصول» از استادان بزرگ و فقهای معروف اصولی جهان تشیع است. او سال 1361 در کربلا وفات کرد و در حرم حسینی(ع) به خاک سپرده شد.

پادشاهان آل بویه

پادشاهان آل‌بویه، قدیمی‌ترین شاهان دفن شده در حرم حسینی(ع) هستند که مقبره آنان در همسایگی صحن اصلی حرم مطهر و در سمت شرقی آن قرار داشت. در گذشته در این مکان صحن کوچکی به نام «صحن صغیر» قرار داشت که به‌وسیله راهرویی به صحن اصلی متصل می‌شد. معزالدوله و رکن‌الدوله از پادشاهان قدرتمند سلسله آل‌بویه، از مهم‌ترین افراد دفن شده در این محل هستند. این شاهان شیعه مذهب نقش موثری در توسعه و بازسازی حرم امام حسین(ع) و دیگر امامان شیعه علیه‏السلام داشته‌اند. در گذشته بقعه‌ای بر فراز قبر آنان وجود داشت ولی اکنون محل دقیق مقبره آل‌بویه مشخص نیست.

شاهان و دولتمردان قاجار

مقبره چند نفر از پادشاهان، شاهزادگان و درباریان قاجار در رواق شمالی حرم مطهر قرار گرفته است. از همین رو این رواق به رواق پادشاهان معروف شده است. احمد شاه قاجار، مظفر الدین شاه قاجار، محمدعلی شاه قاجار، محمدعلی فرزند فتحعلی‌شاه، محمدحسن میرزا (شاهزاده قاجار)، میرزا شفیع خان مازندرانی صدراعظم، معیر الممالک، حاجی میرزا آغاسی، ظل السلطان و عماد الدوله نوه فتحعلی‌شاه از این جمله‌اند. در دوران قاجار رسمی وجود داشته که جنازه را برای مدت چند سال در سردابه‌هایی مخصوص می‌گذاشتند تا رطوبت جسد گرفته شود و سپس آن ‌را به عتبات ‌عالیات منتقل می‌کردند.

امیرکبیر

در رواق شرقی حرم مطهر امام حسین(ع)، روبه‌روی باب‌الکرامه، مزار میرزا تقی‌خان امیرکبیر، صدر‌اعظم ناصرالدین شاه قرار دارد. به روایت میرزا جعفر حقایق‌نگار خورموجی، پس از قتل امیرکبیر (بیستم دی‌ماه ۱۲۳۰ شمسی) در حمام فین کاشان، جسد او را در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند. چند ماه بعد، به پایمردی همسرش عزت‌الدوله، پیکر امیرکبیر را به کربلا حمل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن امام حسین(ع) باز می‌شد به خاک سپردند.

کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر