خلاقیت؛ حلقه گمشده تیتراژ

در شرایط کنونی سرعت تولید سریال و نبود بودجه لازم برای ساخت تیتراژ می‌تواند از مهم‌ترین دلایل افت کیفیت آن باشد در حالی که تهیه‌کنندگان و کارگردان‌هایی که به تک‌تک عناصر موثر در کیفیت آثارشان اهمیت می‌دهند، همیشه به تیتراژ توجه کرده‌اند و از گذشته‌های دور تا امروز در سخت‌ترین دوره‌های سریال‌سازی نیز شاهد تولید تیتراژهای زیبا و دیدنی بوده‌ایم.

سریال‌هایی مانند دلیران تنگستان، سربداران و هزاردستان تیتراژهای قابل توجهی در زمان خود داشتند و در سال‌های اخیر نیز سریال‌‌هایی ساخته شده که با وجود مشکلات مالی و سرعت تولید، تیتراژهای قابل قبولی داشته‌اند، اما در همین سال‌ها شاهد نمونه‌های ناموفق هم بوده‌ایم که البته تعدادشان هم کم نبوده است.​ اسماعیل عفیفه، تهیه‌کننده با سابقه تلویزیون درباره کارکردهای تیتراژ سریال‌های تلویزیونی می‌گوید: تک‌تک ارکان یک فیلم یا سریال در جذب مخاطب نقش دارد و از آنجا که تیتراژ اولین چیزی است که مخاطب با آن مواجه می‌شود، می‌تواند تاثیر ویژه‌ای در جلب نظر تماشاگران داشته باشد.

از دیگر کارکردهایی که عفیفه برای تیتراژ قائل است می‌توان به آماده‌سازی مخاطب اشاره کرد. عفیفه معتقد است: تیتراژ چکیده سریال است و ماهیت آن را به مخاطب معرفی می‌کند. همچنین ارزش‌های زیبایی‌شناسانه‌ای دارد که علاوه بر حس لذت مخاطب را به این نکته آگاه می‌کند که دست‌اندرکاران تولید یک سریال چقدر به کیفیت و جذابیت آن اهمیت داده‌اند.

مثل نان از تنور درآمده

یکی دو سالی هست که تعداد قابل توجهی از سریال‌های تلویزیون در حالی پخش می‌شوند که تصویربرداری آنها تمام نشده و تصویربرداری و پخش همزمان شده است و همچنین نمونه‌هایی را شاهد بوده‌ایم که نگارش فیلمنامه به​عنوان نقشه راه و اساس و پایه اثر، همزمان با تصویربرداری ادامه داشته است. در چنین شرایطی می‌توان افت کیفیت تیتراژ را ناشی از این شتاب در تولید دانست.

عفیفه در این باره می‌گوید: هر اثری نتیجه ایده‌ها و عملکردهای یک گروه است. متاسفانه در سال‌های اخیر سریال‌سازی در تلویزیون دچار افت کیفی شده که می‌تواند ناشی از سرعت بالا در روند نگارش و تصویربرداری باشد. این روزها تعداد آثار متوسط از کارهای خوب بیشتر شده است.​ وی معتقد است: افت کیفی مجموعه‌های تلویزیونی تاثیرش را روی افت کیفی تیتراژها و عنوان‌بندی‌ها هم می‌گذارد. نمی‌شود یک سریال معمولی باشد و عنوان‌بندی و تیتراژ فوق‌العاده‌ای داشته باشد. همه اینها با هم مرتبط است و نتیجه از نوع نگاه کارگردان و تهیه‌کننده که خالقان اصلی آن هستند.​ از نگاه این تهیه‌کننده تعجیل در تولید سریال تاثیر مستقیم روی افت کیفی تیتراژهای تلویزیونی ندارد چراکه در طول ساخت یک سریال آنقدر زمان در اختیار تولیدکننده تیتراژ است که بتواند اثر خوب بسازد، اما تهیه‌کننده و کارگردانی که گرفتار شتاب شده‌اند فرصتی برای اندیشیدن به تیتراژ ندارند و گاهی ممکن است در آخرین لحظه درباره آن تصمیم بگیرند.

عفیفه ارتباط بین طراح تیتراژ و آهنگساز را از مواردی می‌داند که اگر تحت تاثیر کمبود زمان قرار بگیرد به افت کیفیت منجر می‌شود. وی می‌گوید: ارتباط مستقیمی بین کار آهنگساز و طراح تیتراژ وجود دارد و آنها باید زمان کافی برای تعامل با هم داشته باشند. باید فرصتی باشد تا اگر لازم بود طراح تیتراژ ایده‌هایش را در اختیار آهنگساز بگذارد و آهنگساز به جنبه‌های گرافیکی و زیبایی‌شناسانه طراح تیتراژ در ساخت ملودی توجه کند تا نتیجه کارشان کاملا هماهنگ و متاثر از هم باشد.

این تهیه‌کننده طراحی و تولید تیتراژ توسط کارگردان سریال را نیز یکی دیگر از آفت‌های ساخت تیتراژ می‌داند چرا که به اعتقاد وی طراحی تیتراژ یک تخصص مستقل است.​ حسین سهیلی‌زاده، کارگردان نام‌آشنای تلویزیون که سال گذشته سریال آوای باران را به کارگردانی او از تلویزیون دیده‌ایم در این باره با اسماعیل عفیفه موافق است و می‌گوید: به اعتقاد من کارگردانی و طراحی تیتراژ دو مقوله و دو تخصص جدا از هم هستند. ممکن است یک کارگردان تخصص ساخت تیتراژ را هم داشته باشد یا نداشته باشد، اما این دو مقوله کاملا مستقل هستند.​ این کارگردان که همواره طراحی تیتراژ سریال‌هایش را به طراحان و متخصصان این حوزه سپرده است، درباره توانایی‌های یک طراح تیترا‌ژ می‌گوید: شناخت قاب و تصویر و دوربین آشنایی با تصویربرداری و تدوین از تخصص‌های مشترک هر دو است ولی مهم‌ترین چیزی که در تیتراژ وجود دارد، ایجاز است؛ یک طراح تیتراژ باید بتواند در عرض دو دقیقه، یا نهایتا سه دقیقه مفاهیمی را به مخاطب القا کند و یک نمای کلی از یک سریال یا فیلم را به بیننده بشناساند که تخصص خودش را می‌طلبد.

شتاب در تولید سریال هم به اعتقاد این کارگردان عنصر مهمی تلقی نمی‌شود. سهیلی‌زاده در این باره می‌گوید: من فکر نمی‌کنم سرعت تولید سریال‌ها تاثیری در افت کیفیت تیتراژها داشته باشد چرا که اگر تهیه‌کننده و کارگردان از نیمه راه تولید سریال هم ساخت تیتراژ را سفارش بدهند باز هم زمان به اندازه کافی وجود دارد که طراح بتواند کارش را انجام بدهد.

نوید توحیدی مقدم که ساخت تیتراژ سریال‌هایی چون مسیر انحرافی، آوای باران، آب پریا و ترانه پاییزی را برعهده داشته است، به تاثیر شتاب تولید سریال‌ها بر کیفیت تیتراژها اعتقادی ندارد. وی در این باره می‌گوید: اگر همان زمان که تصویربرداری یک سریال شروع می‌شود درباره تیتراژ آن هم برنامه‌ریزی شود کار سخت نیست، اما معمولا هیچ تهیه‌کننده و کارگردانی از روز اول فیلمبرداری به تیتراژ فکر نمی‌کند و در برخی موارد حتی ممکن است نزدیک به زمان پخش درباره تولید تیتراژ تصمیم بگیرند که خیلی دیر است و طراح تیتراژ نمی‌تواند کار قابل قبولی ارائه کند.​ این طراح تیتراژ می‌گوید: همیشه این شانس را داشتم که زمان کافی برای ساخت تیتراژ داشته باشم. حتی برای سریال‌هایی مانند آوای باران قبل از شروع فیلمبرداری با من صحبت کردند. به همین دلیل در تیتراژ آوای باران حتی یک نما از خود سریال را نمی‌بینید و حتی این فرصت را داشتیم که ضمن هماهنگی با آهنگساز بر اساس ریتم ملودی او تصاویر تیتراژ را ضبط کنیم.

جیب خالی یا ایده‌های عالی

احتمالا همچنان که شتاب در تولید سریال‌های تلویزیون به شیوه غیرمستقیم سرنوشت تیتراژ‌ را رقم می‌زند، مساله کمبود بودجه هم می‌تواند بر کیفیت تیتراژها تاثیر بگذارد.

عفیفه در این باره می‌گوید: اگر قرار است تیتراژ و عنوان‌بندی جایگاه خوبی در آثار نمایشی پیدا کند باید به آن ارج و ارزش بیشتری بدهیم. گمان نکنیم قرار است تیتراژ یک یا چند دقیقه از وقت سریال را پر کند یا تنها کارکردش این است که اسامی دست‌اندرکاران را اعلام کند.​ این تهیه‌کننده تاکید می‌کند که باید هزینه تهیه‌ تیتراژ را مدنظر قرار داد. وی می‌گوید: یک کار خوب هزینه دارد و اگر قرار است کاری خوب ساخته شود باید هزینه آن را پرداخت چون کسانی که ایده‌های خوب و خلاقانه دارند احتمالا دستمزد خوبی هم طلب می‌کنند، ضمن این‌که بودجه کافی برای تهیه مواد اولیه و کارهای اجرایی باید در اختیار طراح تیتراژ قرار بگیرد.

عفیفه درباره مشکلات ناشی از کمبود بودجه می‌گوید: هر اثری ارزش خودش را دارد، اما متاسفانه برخی همکاران از افراد بسیار تازه‌کار استفاده می‌کنند که دستمزد کمتری بپردازند. گاهی مساله کمبود بودجه نیست و مساله اینجاست که ارزش مادی و معنوی طراحی تیتراژ از سوی برخی تهیه‌کنندگان درک نمی‌شود.

سهیلی‌زاده نیز در این باره می‌گوید: صرفه‌جویی در ساخت سریال می‌تواند شامل تیتراژ هم بشود، اما نباید به تولید یک تیتراژ بد بینجامد چون همیشه بودجه، تعیین‌کننده نیست. ما تیتراژهای پرهزینه و کلانی داشته‌ایم ولی​ اتفاقی که باید در آنها رخ نداده است. به اعتقاد من خلاقیت طراح تیتراژ دخالت بیشتری در این مساله دارد. کمبود بودجه زمانی می‌تواند تاثیر داشته باشد که ببینیم ایده اصلی چیست.​ نوید توحیدی ضمن اشاره به این نکته که هزینه تولید یک تیتراژ خوب در مقایسه با هزینه تولید سریال چندان رقم بالایی نیست، تاکید می‌کند: تیتراژهای خوب در آثار بین‌المللی همیشه ایده خلاقانه خوب داشته‌اند و برای آنها هزینه شده است، اما در کشور ما حتی اگر تهیه‌کننده به تیتراژ اهمیت بدهد باز ممکن است بودجه کافی به آن اختصاص ندهد. گاهی تهیه‌کنندگان به یک بازیگر رقم قابل توجهی پرداخت می‌کنند، اما برای تیتراژ آنقدرها که باید هزینه نمی‌کنند.

وی تاکید می‌کند: در روند تولید تیتراژ اکثر متخصصان تولید باید حضور داشته باشند؛ ازجمله طراح صحنه، طراح نور، تصویربرداری و مواردی از این دست. همه این افراد دستمزدهای خودشان را دارند و در ضمن طراحی تیتراژ به این معنا نیست که یک نفر همه کارها را خودش انجام بدهد؛ اگرچه بیشتر مواقع به دلیل کمبود بودجه طراح خودش همه کارها را انجام می‌دهد، درست مانند اتفاقی که در ساخت فیلم کوتاه رخ می‌دهد.​ این طراح معتقد است اگر هزینه کافی به تولید تیتراژ اختصاص پیدا نمی‌کند صرفا به خاطر کمبود بودجه نیست؛ گاهی بی‌توجهی به تیتراژ هم نقش‌های جدی در این باره بازی می‌کند.

توحیدی درباره کارکردهای تیتراژ تلویزیونی می‌گوید: تیتراژ اولین دعوت‌کننده به تماشای سریال است و گاهی حکم مبلغ را دارد و این کارکرد تیتراژ را بوضوح در سریال مسیر انحرافی حس کرده بودیم و خیلی‌ها از طریق تیتراژ به تماشای سریال نشستند. نمی‌توانم بگویم تیتراژ جزو اصول کار است، اما جایگاهی دارد که اختصاص بودجه به آن هزینه نیست. مثلا تهیه‌کننده‌ای که بخواهد با ده میلیون تومان تیتراژ بسازد خودش اجازه نمی‌دهد با پلان‌های فیلمش تیتراژ ساخته شود . حتما دیدگاهی به تیتراژ دارد و کار تازه از طراح می‌خواهد.

بی‌توجهی؛ متهم ردیف اول

اسماعیل عفیفه در مقام تهیه‌کننده، سهیلی‌زاده به​عنوان کارگردان و نوید توحیدی به نمایندگی از طراحان تیتراژ در این نکته هم عقیده‌اند که مهم‌ترین عنصر تاثیرگذار بر کیفیت یک تیتراژ تلویزیونی خلاقیت طراح است و خلاقیت زمانی ایجاد می‌شود که طراحان تیتراژ متخصص داشته باشیم که این نکته هم در گرو اهمیتی است که سفارش‌دهندگان و سازندگان آثار تلویزیونی به تیتراژ می‌دهند.

عفیفه می‌گوید: تردید ندارم که در زمینه تیتراژ سازی هم تکنولوژی لازم را در اختیار داریم و هم نیروی متخصص را. رشد تکنولوژی امکان به تصویر کشیدن خیالپردازی‌ها، فانتزی‌ها و ایده‌های تصویری که در ذهن طراح تیتراژ هست را در اختیار می‌گذارد و اجازه پیاده شدن به آنها را می‌دهد. اخیرا جوانانی هستند که می‌توانند خوب و موثر کار کنند و تنها چیزی که می‌ماند توجه به مقوله طراحی تیتراژ و اهمیت به آن است.

سهیلی‌زاده نیز خلاقیت طراحان تیتراژ را بسیار موثر می‌داند، اما ازجمله موانع خلاقیت به چیزی جز بودجه و وقت و نیروی متخصص و امکانات اشاره می‌کند. وی می‌گوید: مشکل اصلی محدودیت‌های ذهنی است. گاهی ممکن است من به عنوان کارگردان طراح تیتراژ را در یک محدوده ذهنی گرفتار کنم و او را به سمتی سوق بدهم که نتواند خلاقانه عمل کند. به نظرم شیوه درست این است که داستان سریال و رویکردش را برای طراح تیتراژ تعریف کنیم و او را به حال خود بگذاریم تا آزادانه فکر کند. ممکن است ایده‌هایی داشته باشیم و آنها را مطرح کنیم، اما طراح باید دستش کاملا باز باشد.

وی تاکید می‌کند که طراحی تیتراژ باید یک حرفه کاملا مستقل تلقی شود تا شاهد تیتراژهای خوب باشیم.

این کارگردان معتقد است: اگر محدودیت‌های ذهنی برداشته شود، خلاقیت بیشتری شکل خواهد گرفت. بنابراین می‌توانیم تیتراژهای بهتری بسازیم. باید هم نیروهای تازه‌ به جمع طراحان ما بپیوندند و هم به افرادی که الان در این زمینه فعالیت می‌کنند بهای بیشتری داده شود، محدودیت‌های کمتری برای آنها ایجاد شود تا بتوانند کارشان را بهتر انجام بدهند.​ نوید توحیدی با نکته‌ای که سهیلی‌زاده گفته موافق است و می‌گوید: تهیه‌کننده و کارگردان صاحبان اثر هستند و کارگردان‌ها می‌توانند سریال بسازند، اما معتقدم بهتر است ساخت تیتراژ را به اهل آن بسپارند و دستش را باز بگذارند و اجازه خلاقیت به او بدهند.

وی تاکید می‌کند: طراح تیتراژ باید ریتم را بشناسد و سلیقه بصری داشته باشد، اما چیزی که کار او را با کارگردان‌ها متفاوت می‌کند این است که باید یک اثر بسیار کوتاه از خلاصه و چکیده فضای سریال بسازند.

توحیدی تمام مشکلات موثر بر کیفیت تیتراژ را در بی‌توجهی سفارش‌دهندگان خلاصه می‌کند و می‌گوید: سرعت سریال‌سازی، کمبود بودجه و نبود افراد متخصص همه دست به دست هم می‌دهد تا با افت کیفیت تیتراژ‌های تلویزیونی مواجه شویم، اما همه اینها بیش از هر چیز به بی‌توجهی به مقوله تیتراژ‌ برمی‌گردد. اگر به تیتراژ جدی‌تر نگاه شود، مساله بودجه و سرعت و نیروی متخصص هم حل می‌شود. چون اگر اهمیت داشته باشد بودجه مناسب‌تری به آن اختصاص خواهند داد، طراح تیتراژ زودتر به جمع تولیدکنندگان می‌پیوندد و نیروهای متخصص بیشتری به این حوزه جذب خواهند شد.

براساس اظهارات توحیدی طبیعی است که وقتی ساخت تیتراژهای خوب به یک نیاز جدی بدل شود و مورد توجه قرار گیرد، نیاز به طراح خوب هم ایجاد می‌شود و در نتیجه افرادی به فعالیت در این حوزه تشویق خواهند شد و برای آموختن تخصص‌های مورد نیاز آن اقدام خواهند کرد.

آذر مهاجر ‌/‌ گروه رادیو و تلویزیون