شب‌های شهر‌ را با نور‌ آلوده نکنیم

دکتر جیسون پون، اخترشناس دانشکده فیزیک دانشگاه هنگ‌کنگ نزدیک به یک دهه است روی تاثیرات ناشی از آلودگی نوری مطالعه می‌کند. وی در مصاحبه با روزنامه گاردین گفت: «مردم گاهی از من می‌پرسند که آیا عقل خود را از دست داده‌ام؟ آنها می‌گویند که آیا جز این است که شهرهایی همچون هنگ‌کنگ باید همیشه در نور و روشنایی غرق باشند؟ و البته این سوال که چرا نور و روشنایی را یک نوع آلودگی می‌دانید، پرسشی است که زیاد از من می‌پرسند.»

دکتر پون در ادامه سخنان خود می‌افزاید: «هنگ‌کنگ شهری است که به دلیل نورپردازی در شب مشهور است. چراغ‌های نئونی که بر سر در مغازه‌ها، بنگاه‌ها و انواع دکه‌های دستفروشی این شهر آویزان است؛ آسمانخراش‌ها، پاساژها و بازارهای غرق در نور همه از جمله دلایل زنده بودن این شهر در شب‌هنگام است. اما چنان که تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهد، نورهای مصنوعی زیاد، برای سلامت خطرناکند. اغلب شهرهای مدرن امروزی از نعمت آسمان پرستاره محروم هستند. اکنون پرسش اینجاست که آیا اساسا شهرهای نورانی به نفع ما هستند یا برعکس؛ ممکن است سلامت ما را در معرض مخاطره قرار دهند؟»

آلودگی نوری چیست؟

آلودگی نوری، برآیند و نتیجه ناخواسته حاصل از نورپردازی‌های خارجی نظیر تابش نور به آسمان، زیاده‌روی در نورپردازی و پراکنش تشعشعات گوناگون است. منظور از تابش نور به آسمان، نورپردازی و روشنایی حاصل از فاکتورهای مصنوعی و حتی طبیعی است که سمت و سوی آن به آسمان باشد. زیاده‌روی در نورپردازی نیز اغلب به نورهای ناخواسته و غیرضروری اشاره دارد که می‌تواند در واحدهای همسایگی مشکل ایجاد کند. مثال ساده آن چراغ‌های پرنور خیابان و حتی نورافکن‌هاست که چنانچه در جوار اتاق خواب باشد، قطعا مشکلات بی‌خوابی را به دنبال خواهد داشت.

از سوی دیگر، زیاده‌روی در نورپردازی ساختمان‌ها نیز در این طبقه‌بندی جای می‌گیرد. پراکنش تشعشعات گوناگون نیز اشاره به نورهای ناخواسته‌ای دارد که نه‌تنها ایجاد مزاحمت می‌کنند، بلکه در عین حال در بینایی افراد نیز تاثیر منفی دارند.

یکی از شایع‌ترین تاثیرات ناشی از تشعشعات، ایجاد مزاحمت برای رانندگان و خلبانان است. مثال ساده آن را اغلب هنگام رانندگی تجربه کرده‌اید. تصور کنید که در جاده‌ای تاریک در حال رانندگی هستید، چنانچه ماشینی به صورت ناگهانی در مقابل شما ظاهر شود و نور چراغ‌های آن به چشم‌های شما برخورد کند، برای چند ثانیه در تصمیم‌گیری دچار مشکل خواهید شد و طبیعی است که احتمال خطر نیز در این زمان افزایش پیدا خواهد کرد. تحقیقات نشان داده که آلودگی نوری در عین ایجاد مزاحمت می‌تواند بر عملکرد بینایی نیز تاثیر منفی داشته باشد، این مورد بالاخص در زمانی ملموس‌تر خواهد بود که مدت زمان تاثیرپذیری فرد از نور مزاحم چه به صورت تصادفی و چه به صورت دوره‌ای و حتی دائم زیادتر از حد متعارف باشد.

شهرهای نورانی

هنگ‌کنگ تنها شهری نیست که به‌واسطه شب‌های روشنش شناخته شده. پاریس هنوز به‌عنوان شهر نور شناخته می‌شود، بلک‌پول نیز شهر کوچکی در شمال غربی انگلستان است که هر ساله برای جذب توریست‌ها مسافتی قریب ده کیلومتر را با بیشتر از یک میلیون چراغ نورپردازی می‌کند. جشن نور در شهرها این روزها پدیده‌ای کاملا عادی و طبیعی است. اما بایستی به خاطر داشت‌ این پدیده تا پیش از آن‌که بشر وارد قرن بیستم شود، چندان مرسوم نبود. پیشینه نورپردازی در شهرها به اواسط قرن 19 میلادی بازمی‌گردد. در آن زمان پایتخت‌های اروپا آرام‌آرام به چراغ‌های برق تجهیز شدند. اما همین نعمت روشنایی در گذر زمان دستخوش تغییرات زیادی شد، چنانچه امروز به واسطه آن است که بسیاری از شهرنشینان از نعمت آسمان پرستاره محروم هستند. تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهد‌‌ هنگ‌کنگ از نظر آلودگی نوری در حال حاضر مقام اول را کسب کرده، اما این در حالی است که هنوز بسیاری از شهرها ارزیابی‌های لازم را در این زمینه انجام نداده‌اند؛ بنابراین می‌توان این‌طور گفت که جامعه آماری هنوز آن طور که باید تکمیل نشده است.

سنجش آلودگی نوری

دکتر جیسون پون، اخترشناس و محقق دانشگاه هنگ‌کنگ در این زمینه که چطور می‌توان آلودگی نوری را ارزیابی کرد، چنین گفت: «ما 18 ایستگاه مختلف را در سراسر هنگ‌کنگ از مراکز تجاری گرفته تا شهرک‌های مسکونی، دایر کردیم. سپس میزان نور را در آنها با استانداردهای واحد اخترشناسی بین‌المللی مقایسه کردیم. این مقایسه برای این انجام می‌شود که بتوان میزان روشنایی آسمان را بدون نورهای مصنوعی برآورد کرد. جالب است ‌بدانید در روشن‌ترین مناطق هنگ‌کنگ، میزان نور عملا 1000 برابر بیشتر از حد نرمال است.» در هر صورت باید به خاطر داشت‌ مطالعاتی از این دست هنوز در مراحل ابتدایی هستند و هنوز استانداردهای بین‌المللی قطعی برای سنجش‌های کیفی دقیق‌تر ارائه نشده. در نتیجه هنوز به طور قطع نمی‌توان هنگ‌کنگ را آلوده‌ترین شهر از نظر وضع نوری قلمداد کرد.

دیگر نامزدها برای احراز این مقام به ترتیب عبارتند از لاس‌وگاس آمریکا، توکیو ژاپن، سئول کره جنوبی و نیویورک در آمریکا.

تاثیرات آلودگی نوری بر انسان

مطالعات نشان می‌دهد که آلودگی نوری بر سلامت انسان بی‌تاثیر نیست. خیره شدن ناگهانی و عدم واکنش صحیح چشم‌ها تنها یکی از عوارض آلودگی نوری است که چنانچه پیشتر نیز اشاره شد، می‌توانند برای رانندگان و خلبانان فاجعه‌بار باشد. عدم تشخیص کنتراست نور و رنگ یکی دیگر از عوارض این نوع آلودگی‌هاست. علاوه بر این تحقیقات نشان می‌دهد ‌آلودگی نوری ممکن است ضرباهنگ نرمال شبانه‌روزی بدن ما را برهم بزند. ضرباهنگ نرمال بدن در 24 ساعت شبانه‌روز همان چرخه طبیعی است که در حفظ سلامت و نشاط انسان‌ها نقش اساسی ایفا می‌کند. اختلال در این ضرباهنگ عوارضی همچون بی‌خوابی، افسردگی، سرطان و بیماری‌های قلبی و عروقی را در پی خواهد داشت. علاوه بر اینها در بدن انسان هورمونی به نام ملاتونین ترشح می‌شود. ملاتونین، در حفظ چرخه طبیعی خواب ما نقش اساسی دارد؛ مطالعات نشان می‌دهد ‌نورهای مصنوعی از میزان ملاتونین در بدن ما می‌کاهند. جالب است‌ بدانید، این هورمون خاص فقط در تاریکی تولید می‌شود؛ در نتیجه حتی اندک نور مصنوعی در تولید این هورمون اختلال ایجاد می‌کند. دکتر استیون لاک‌لی از دانشگاه هاروارد در این باره به روزنامه گاردین چنین گفت: «از این نظر ممکن است تغییرات بسیاری در فیزیولوژی بدن ما اتفاق بیفتد. سطح هوشیاری، خواب و البته میزان ملاتونین از جمله ساده‌ترین آنها هستند. به زبان ساده می‌توان این طور گفت که نورهای مصنوعی در شب بدن ما را بیشتر گیج کرده و آن را از وضعیت طبیعی به نوعی خارج می‌سازند.»

راه‌حل‌هایی برای رفع مشکل

بسیاری از طراحان شهری و شهروندان عادی باور دارند که هرچه نور در شب بیشتر باشد، شهر زیباتر و امن‌تر است. البته واقعیت این است که نور در القای حس امنیت نقش اساسی دارد؛ اما مساله اینجاست که نورپردازی صحیح نه‌تنها بر قابلیت تشخیص بهتر تاثیرگذار است، بلکه در عین حال از نظر اقتصادی نیز به صرفه‌تر است، میزان جرم را کمتر می‌‌کند، زیبایی‌های شهری را بیشتر نشان می‌دهد و مهم‌تر از همه در حفظ سلامت نیز نقش مهمی دارد. برای تحقق مقاصد فوق در وهله اول لازم است‌ شهروندان عادی به یاد داشته باشند، هر لامپ اضافه در منزل یا حتی ورودی‌های ساختمان‌ها باعث هدر رفتن انرژی، افزایش گرمایش جهانی و تاثیر سوء بر سلامت آنها می‌شود. از سوی دیگر طراحان شهری نیز باید خود را متعهد به رعایت استانداردهای نورپردازی بدانند. مثلا یک تیر چراغ برق که نور آن همچون دایره‌ای اطراف را روشن می‌کند به هیچ‌وجه نور مناسبی نیست. چراغ‌های برق شهری زمانی در وضعیت مطلوب هستند که همچون چتری فقط بخش زیرین خود را روشن کنند و طبیعی است که در این وضعیت محیط اطراف نیز روشن خواهد شد. در مجموع نورهایی که به سمت آسمان نشانه می‌روند، در استانداردهای طراحی امروز تعریف نشده‌اند.

در زمان خرید لامپ‌های کوچک مخصوص روشنایی ورودی منازل و باغ خود همیشه به خاطر داشته باشید ‌لامپ باید سرپوش داشته باشد تا نور آن به جای خیره کردن چشم‌ها تنها محدوده اطراف را روشن کند. به هیچ وجه لازم نیست ‌لامپ‌های مخصوص روشنایی بیرون منازل، حداکثر ولتاژ را داشته باشند. نورهای ملایم در شب تاثیر بسزایی حتی در عملکرد صحیح رانندگان خواهند داشت.

استفاده از تایمر، حسگر و فتوسل (بالاخص در سامانه روشنایی منازل و آپارتمان‌ها) نقش بسزایی در کاهش مصرف برق و البته‌ روی سلامت دارد. در خاتمه لازم به یادآوری است که نور بیشتر در شب همان اندازه که از زیبایی و تاثیرگذاری شب خواهد کاست، بر سلامت ما نیز بی‌تاثیر نخواهد بود.

منابع: گاردین، RPI، SustainableFairfax

مترجم: فرناز حیدری / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)