یار مهربان دیجیتالی

در دنیای امروز که استفاده از ابزارهای دیجیتال به جزء لاینفک زندگی روزمره انسان‌ها تبدیل شده، آشتی دادن افراد با کتاب با کمک همین ابزارهای دیجیتالی می‌تواند بهترین راه ممکن برای افزایش سرانه مطالعه باشد. کتاب‌های الکترونیکی به‌عنوان پدیده‌ای نوپا، رنگ و بوی جدیدی به مطالعه داده‌‌ و فقط به معنای انتشار همان نسخه چاپی در فضای دیجیتال نیست، بلکه می‌توانند محتوایی فراتر از متن مانند فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن داشته باشند. هر کسی به دلایل مختلف نشر الکترونیک به سراغ کتاب‌های الکترونیک می‌رود، از جمله این‌که زمان کمتری برای خریدن کتاب نسبت به نسخه چاپی لازم دارد، بعضی از کتاب‌های الکترونیکی رایگان است، کتاب‌هایی که در کتابفروشی‌ها پیدا نمی‌شود در فضای اینترنت به صورت ebook در دسترس بوده و البته مطالعه در حالت الکترونیکی راحت‌تر و سریع‌تر است. تمام اینها نشان می‌دهد نشر الکترونیک جزئی جدا نشدنی از آینده کتاب ‌و کتابخوانی است. این موج در حال نزدیک شدن به کشور ماست و هر روز به تعداد کسانی که دقایقی از روز را به مطالعه کتاب‌های الکترونیک اختصاص می‌دهند، افزوده می‌شود. با وجود نگرانی‌هایی که درباره سرانه مطالعه در کشور وجود دارد این پدیده جدید می‌تواند تاثیرات مثبت یا منفی با خود همراه داشته باشد.

ایران در فهرست انتظار

برای درک این نکته که سرانه مطالعه در کشورمان در چه وضعی قرار دارد حتما لازم نیست سراغ آمارهای پرنوسان و نه ‌چندان قابل اتکا برویم.

این نکته که کتاب‌هایی که در دهه ۶۰ و ۷۰ تیراژ‌شان از ۳۰۰۰ نسخه هم فراتر رفته بود، اکنون براساس آمار کتابخانه‌ سازمان اسناد ملی ایران در حالت معمول به ۵۰۰ جلد هم نمی‌رسد نشان می‌دهد حال و روز مطالعه در کشور چندان خوب نیست.

بنابراین بالا بردن میزان مطالعه در کشور یا به تعبیری دیگر به تعادل رساندن سرانه مطالعه که در آمارهای مختلف از روزانه دو تا ۸۰ دقیقه در نوسان است، به محرکی غیر از کتاب‌های چاپی احتیاج دارد. کتاب‌های الکترونیکی می‌توانند نقش این محرک را به بهترین شکل ایفا کنند. در کشورهای توسعه‌یافته اکنون کتابفروشی‌های آنلاین زیادی وجود دارد که در زمینه نشر الکترونیک و فروش ebookها فعالیت می‌کنند، اما این امر در ایران حداقل به صورت تجاری و رسمی با سرعت کمتری حرکت کرده است. با این‌که حدود ۴۰ سال از انتشار اولین کتاب الکترونیک در جهان می‌گذرد، اما هنوز در ایران این پدیده آن‌قدرها جدی گرفته نمی‌شود. در صورتی که آمارهای برگرفته از پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی نشان می‌دهد در ایران 8.8 درصد از مردم به طور متوسط کتاب‌های الکترونیک را مطالعه می‌کنند. این آمار در افراد کتابخوان امیدوارکننده‌تر است و به ۴۲ درصد می‌رسد. این اعداد یک جهش چشمگیر نسبت به سال‌های گذشته را نوید می‌دهد و می‌توان گفت در سال‌های آینده کتابخوانی در فضای مجازی ایران بیشتر از قبل خواهد شد. نبود منابع رسمی و کامل برای کتب الکترونیکی فارسی از مشکلاتی است که برای استفاده از کتب الکترونیک وجود دارد. اکنون بیشتر از ده سایت مختلف در زمینه نشر الکترونیک فعالیت می‌کنند و به جرات می‌توان گفت نیمی از آنها بدون توجه به حقوق ناشر و تامین کتب از راه درست اقدام به نشر الکترونیک کتاب‌ها می‌کنند.

همین امنیت‌نداشتن ناشران باعث می‌شود این قشر کمترین نقش را در پیشرفت کتابخوانی الکترونیک ایفا کنند، این در حالی است که به نقل از firstbook.org در برخی کشورهای اروپایی در سال ۲۰۱۴ به دلیل امنیت در نشر الکترونیک،۵۰ درصد از کتاب‌های منتشر شده مربوط به کتاب‌های الکترونیکی است.

کوچ قریب‌الوقوع

کتاب‌های الکترونیکی در جهان روز به روز طرفداران بیشتری پیدا می‌کند و هزاران کتابی که تاکنون در جایی دور از دسترس مردم عادی قرار داشت، اکنون در فضای مجازی در دسترس همه است. این سهولت دسترسی به‌عنوان اصلی‌ترین ویژگی کتابخوانی الکترونیکی از همه بیشتر نسل جوان را با خود همراه کرده است. تا حدی که طبق آماری که موسسه تحقیقاتیRandom House ارائه کرده ۶۰ درصد از کسانی که از کتاب‌های الکترونیکی استفاده می‌کنند زیر ۴۰ سال دارند. این در حالی است که خوانندگان زیر ۴۰ سال کتاب‌های چاپی ۴۳ درصد از کل جامعه کتابخوان را به خود اختصاص داده‌اند. جالب این‌که ۶۳ درصد از خوانندگان کتاب‌های الکترونیکی را زنان و ۳۷ درصد را مردان تشکیل می‌دهند. باتوجه به این‌که آمار مطالعه در مردان بیشتر از زنان است می‌توان نتیجه گرفت باتوجه به تمایل استفاده از کتب الکترونیکی این اختلاف بین مردان و زنان در آینده کاهش پیداکند.

اکنون میانگین مطالعه مردان 16.38 دقیقه و زنان 14.5 دقیقه است. همچنین میانگین مطالعه الکترونیک در جهان به بالای ۲۰ دقیقه در روز رسیده که این میزان با کل میزان سرانه مطالعه در کشوری مانند آمریکا برابری می‌کند. دو کشور انگلیس ‌با 55 دقیقه و ژاپن ‌با 90 دقیقه سرانه مطالعه که در صدر کتابخوان‌ها قرار دارند نیز به ترتیب ۱۵ و ۱۲ درصد از سهم مطالعه خود را مدیون کتاب‌های الکترونیک هستند.

در کشور ما نیز آماری که از پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی به ‌دست آمده نشان می‌دهد مطالعه کتاب‌های الکترونیک روزانه 2.29 دقیقه، در میان افراد باسواد 2.97 دقیقه، در میان افراد باسواد اهل مطالعه 5.65 دقیقه و در بین افراد باسواد اهل مطالعه کتاب‌های الکترونیک 34.71 دقیقه در روز است. این آمار نشان می‌دهد گرایش استفاده از کتاب‌های الکترونیک در ایران باوجود شرایط ساختاری نامساعد، مثبت و رو به بالاست.

یکی از مشکلات کتاب‌های الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه فقدان آگاهی درباره استفاده و دسترسی به آنهاست، به‌طوری که عده زیادی از هموطنان ما هنوز نمی‌دانند چطور از کتاب‌های الکترونیکی استفاده یا چگونه به آنها دسترسی پیدا کنند. تحقق چنین مساله‌ای به کار فرهنگی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب نیاز دارد.

ناجی سرانه رو به افول

با این‌که سال‌هاست کتاب‌های چاپی با قالب pdf در فضای مجازی دست به دست می‌شود و فروشگاه‌های بزرگی مانند آمازون سالانه درآمد زیادی از نشر الکترونیک به دست می‌آورند، اما باید به این‌نکته اشاره کرد که پیشرفت نشر الکترونیک به نوعی مدیون ظهور و گسترش تلفن‌ها و تبلت‌های هوشمند در بین مردم است. با روی کارآمدن تلفن‌های هوشمند به همان سرعتی که این محصول به دست‌کار بران رسید، نشر الکترونیک نیز که بستر خوبی برای دیده شدن پیدا کرده بود پا‌به‌پای آن رشد کرد. تا حدی که گرایش به استفاده از نشر الکترونیک به موجی شتاب زده تبدیل شد. تمایل کاربران برای استفاده از این محصولات روی گوشی‌های‌شان به قدری بود که پای بیشتر محتواهای چاپی به این صنعت باز شد. اپلیکیشن‌ها راه را برای نفوذ نشر الکترونیک بیشتر از قبل باز کردند و مانند همیشه رسانه‌ها قبل از کتاب‌ها مجذوب این پدیده شدند وکار به جایی رسید که نشریه محبوب نیوزویک که سابقه سال‌ها انتشار نسخه چاپی داشت، قید مجله کاغذی‌اش را زد و فقط به فروش آنلاین از طریق اپلیکیشن بسنده کرد.

این موج حتی به نشریات و کتاب‌هایی مانند پی‌سی ورد و بریتانیکا هم رسید تا از حجم کتب و مجلات چاپی کاسته شود. با این‌که با گذشت زمانی اندک، حباب نشر الکترونیک‌ ترکید و نیوزویک ‌بار دیگر اما در تیراژی بسیار کمتر به کیوسک بازگشت، اما نشر الکترونیک به‌واسطه تلفن‌های همراه هوشمند جای خود را باز کرده و بخش چشمگیری از سرانه مطالعه مردم دنیا را به خود اختصاص داده است.

تحقیق جدید Publishing Technology که روی 3000 مشتری در آمریکا و انگلیس انجام شده نشان می‌دهد ۴۳ درصد از مردم از تلفن همراه خود برای خواندن ebook‌ها استفاده می‌کنند و این میزان رو به افزایش است. براساس آمار این تحقیق، خوانندگانی که نسبت به سال قبل به استفاده از تلفن همراه خود برای مطالعه تمایل پیدا کرده‌اند به ۶۶ درصد (۵۶ درصد در انگلیس و ۷۲ درصد در آمریکا) رسیده است.

با وجود رشد کلی محبوبیت تلفن همراه به‌‌عنوان یک دستگاه برای مطالعه، این بررسی نشان داده در مقایسه با زمانی که مردم برای خواندن کتاب‌های چاپی یا ebook‌ها روی تبلت‌ها و کتابخوان‌ها صرف می‌کنند، زمان‌های کوتاه‌تری را به خواندن با تلفن همراه خوداختصاص می‌دهند. همین امر باعث می‌شود به نقش مهم نشر الکترونیک به عنوان مکملی برای کتاب‌های چاپی پی ببریم.

همراه داشتن همیشگی کتابخانه‌ای پر از کتاب‌های ریز و درشت می‌تواند خوانندگان را به مطالعه بیشتر ترغیب کند، بدون این‌که جای کتاب‌های چاپی را بگیرد.

مائده گیوه‌چین / جام‌جم