آیا مریخ واقعا میزبان گونه‌ای از‌ مریخی‌هاست؟

براساس اعلام آنها، نه‌تنها برای اولین بار با قطعیت مشخص شد که بر سطح مریخ مولکول‌های آلی که می‌تواند در نقش بلوک‌های سازنده حیات ایفای نقش کنند، پیدا شده ‌ که این ربات کوچک توانسته است در جو مریخ به طور مقطعی شاهد افزایش گاز متان باشد؛ رویدادی که یکی از دلایل آن می‌تواند وجود نوعی حیات میکروبی در مریخ باشد. به این ترتیب ‌انتهای سال 2014 ‌ مریخ‌نورد کنجکاوی نام خود را به فهرست یکی از خبرسازترین رویدادهای دنیای علم در این سال ارتقا داد.

مریخ‌نورد کنجکاوی پیشرفته‌ترین مریخ‌نوردی است که تاکنون به مریخ ارسال شده است. این ربات نیمه‌ هوشمند در ادامه مسیر پروژه طولانی کاوش مریخ است؛ سیاره سرخ فام منظومه شمسی که سال‌های طولانی است، ذهن ما را به خود مشغول کرده است.

تغییر در نگاه ما به مریخ

حتما شما هم داستان‌هایی درباره آدم سبزهای کوچک مریخی شنیده‌اید یا در داستان‌ها و فیلم‌های علمی- تخیلی به نوعی با موجودات هوشمند مریخی مواجه شده‌اید. یکی از معروف‌ترین این داستان‌ها، داستان جنگ دنیاهای اچ.جی ولز است که در سال‌های اخیر نیز روایت سینمایی از آن را استیون اسپیلبرگ با بازی تام کروز به پرده نمایش‌ سینماها فرستاده بود. زمانی بود که فکر می‌کردیم مریخ واقعا ممکن است میزبان حیات هوشمند باشد، اما از زمانی که فناوری ما به حدی پیشرفت کرد که توانستیم نگاه دقیق‌تری به مریخ بیندازیم، داستان تغییر کرد. بویژه زمانی که نخستین پیشقراولان رباتیک ما در عصر فضا راهی مریخ شدند، تصویری که به زمین بازگرداندند تصویری متفاوت از یک سیاره زنده بود. سیاره‌ای خشک و لم یزرع که نشانی از آب و آبادانی روی آن یافت نمی‌شد. مریخ یکباره به سیاره‌ای مرده بدل شده بود، اما این پایان داستان نبود.

برای درک بهتر مریخ، مجموعه‌ای از ماموریت‌ها با هدف بررسی دقیق‌تر به صورت زنجیره‌ای به هم پیوسته عازم مریخ شدند؛ ماموریت‌هایی که در بین آنها می‌توان به مدارگرد نقشه‌بردار مریخ، مریخ‌نشین رهیاب مریخ و اولین خودروی رباتیک مریخ‌نورد به نام سوجورنر، ربات‌های دوقلوی روح و فرصت و در نهایت مریخ‌نورد کنجکاوی اشاره کرد. آزمایشگاهی فوق‌العاده پیشرفته که دو سال قبل و در عملیاتی آکروباتیک بر سطح مریخ فرود آمد.

این مجموعه از مریخ‌نوردها دیدگاه ما از سیاره سرخ را تغییر دادند و ما به طور پیوسته در دو دهه گذشته در حال درک بهتر مریخ بودیم. مریخ بار دیگر از سیاره‌ای مرده به سیاره‌ای زنده (از نظر زمین‌شناسی) بدل شده است و از آن مهم‌تر دانشمندان به کمک داده‌هایی که این کاوشگرها به زمین فرستاده‌اند، نشان داده‌اند که مریخ در زمانی دور برای مدتی طولانی میزبان اقیانوس‌ها و رودخانه‌هایی از آب مایع بوده است. فهمیده‌اند آب اکنون نه‌تنها در کلاهک‌های قطبی که در لایه‌های زیرین سطحی در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر وجود دارد. آنها اکنون می‌دانند مریخ از نظر رفتارهای زمین‌شناسی، سیاره‌ای زنده به شمار می‌رود.

پیدا شدن تمام مواد لازم برای تشکیل حیات

تمام موادی که به طور بنیادین برای تشکیل دادن بلوک‌های سازنده حیات لازم است، در مریخ هم وجود دارد. مریخ‌نورد کنجکاوی اکنون قدمی فراتر گذاشته است و به طور قطعی نشان داده است که بر سطح مریخ ترکیبات آلی وجود دارند؛ یعنی ترکیبات کربن و هیدروژن که به طور بالقوه می‌توانند در ساختار اجزای تشکیل‌دهنده حیات مانند دی.ان.ای‌ و دیگر مولکولی‌های سازنده موجودات زنده چندسلولی به کار گرفته شود. گرچه این یافته به معنی تائید وجود حیات روی مریخ در امروز یا گذشته نیست، اما امکان وجود آن را ـ در گذشته یا امروز ـ افزایش می‌دهد.

یافتن متان در جو مریخ

یکی دیگر از یافته‌های مهم و فوق‌العاده هیجان‌انگیز مریخ‌نورد کنجکاوی، یافتن متان در جو این سیاره بود.

متان سرنخ مهمی برای جستجوی حیات به شمار می‌رود. متان گاز ناپایداری است که به مرور زمان در دوره‌ای کوتاه‌مدت در جو تجزیه می‌شود، به همین دلیل اگر یکباره مقدار آن در جو افزایش یابد یا مقدار آن در جو یک سیاره از مقدار مشخصی بیشتر شود، به این معنی خواهد بود که اتفاقی غیرطبیعی در آنجا رخ داده‌ که باعث این افزایش مقدار متان شده است.

دلایل مختلفی را می‌توان برای تولید متان در جو یک سیاره بیان کرد؛ ولی یکی از این توضیحات ممکن است با حیات در ارتباط باشد. متان یکی از محصولاتی است که در حضور موجودات زنده به عنوان محصول جنبی تولید می‌شود.

در روی زمین که سیاره‌ای زنده است؛ در جو آن حدود 500 میلیون تن متان وجود دارد. اما بررسی‌ها در مریخ نشان از آن دارد که فقط مقدار اندکی، یعنی حدود 5000 تن متان در جو سیاره موجود است که حاصل رویدادهای سطحی است. رویدادهایی نظیر واکنش پرتوهای ماوراءبنفش خورشید با ترکیبات سطحی خاک مریخ و همچنین فعالیت‌های زمین‌شناختی زیرسطحی. به طور متوسط از هر ده میلیارد ذره تشکیل‌دهنده جو مریخ هفت ذره آن را متان تشکیل داده است.

در سال‌های گذشته چند‌‌بار ماموریت‌های مریخی موفق شده بودند نشانه‌هایی از متان بیشتر را در جو مریخ مشاهده کنند. برای مثال مدارگردی که اروپایی‌ها عازم سیاره سرخ کرده بودند و به نام سریع‌السیر مریخ شناخته می‌شد، موفق شده بود یک بار افزایش متان جو مریخ را اندازه‌گیری کند. اندازه‌گیری‌هایی که با برخی رصدهای زمینی هماهنگی داشت، اما رصدهای بیشتر بعدی نتوانست این مقدار را دوباره شناسایی کند. به همین دلیل یکی از اهداف ماموریت مریخ‌نورد کنجکاوی، بررسی متان در جو این سیاره بود. یکی از ابزارهای مستقر روی مریخ‌نورد هرازچندگاهی هوای اطراف را بو می‌کشید و با تجزیه آن میزان متان جو را اندازه‌گیری می‌کرد. در اولین سال فعالیت کنجکاوی همه این بررسی‌ها نشان از بی‌نشانی داشت و خبری از متان در جو مریخ به دست نیامد. همین عدم کشف متان یکی از خبرهای مهمی بود که در سال گذشته در مورد کاوش‌های فضایی مطرح شد، اما امسال داستان تغییر کرده است.

محققان ناسا اعلام کرده‌اند که بررسی داده‌های ارسالی از کنجکاوی نشان می‌دهد که در یک بازه بیست ماهه که این ابزار به بو کشیدن هوای مریخ مشغول بوده است در دو مقطع مجزا مقدار متان جو از هفت ذره در ده میلیارد به 72 ذره افزایش یافته و سپس به مقدار طبیعی بازگشته است.

این خبر یکباره در صدر رویدادهای علمی قرار گرفت. آیا این کشف متان به معنی وجود حیات در مریخ است؟ آیا بالاخره به جایی رسیده‌ایم که بتوانیم با اطمینان از حیات مریخی سخن بگوییم؟

نه! این یافته به معنی وجود الزامی حیات بر مریخ نیست، ولی احتمال آن را افزایش می‌دهد.

متان در مریخ حداقل به سه روش ممکن است تولید شود؛ یکی این‌که پرتوهای ماوراءبنفش خورشیدی با سطح مریخ برخورد کرده و برخی از مولکول‌های آلی سطحی ـ که وجود آنها اکنون با یافته دیگر مریخ نورد کنجکاوی قطعی شده است ـ آنها را شکسته و گاز متان را آزاد کند.

راه حل دیگر این است که در اثر برخی رویدادهای زمین‌شناختی زیرسطحی، توده‌ای از گاز متان ایجاد شده و در زیرسطح به دام افتاده است و هر ازچند گاهی در اثر تغییرات سطحی راه خود را به سوی سطح پیدا کرده و در جو منتشر می‌شود. دلیل سوم ممکن است مرتبط با حیات باشد. فعالیت‌های حیاتی در زیر سطح مریخ ممکن است به تولید متان منجر شوند و بار دیگر این متان در لایه‌های زیرسطحی به دام افتاده و در فرصتی مناسب آزاد شده و وارد جو شود.‌ هر سه این عوامل می‌تواند توجیه‌کننده دلیل افزایش یکباره و موقت و محلی متان در جو مریخ باشد.

یافته‌های اخیر چه چیزی را ثابت می‌کند؟

گرچه یافته‌های اخیر نمی‌توانند با قطعیت وجود حیات در امروز یا دیروز مریخ را به اثبات برسانند، اما گام بزرگی به جلو به شمار می‌روند. ما می‌دانیم مریخ نه‌تنها زمانی دور سیاره‌ای فعال و از نظر زمین‌شناسی زنده بوده‌ که امروز نیز فعال و زنده ـ از دید زمین‌شناسی ـ است. مریخ امروز بیش از هر زمانی نشان‌دهنده شرایطی است که می‌توانسته یا می‌تواند میزبان حیات باشد. اکنون نوبت گام‌های بعدی در کاوش‌های مریخی است؛ گام‌هایی که می‌تواند مریخ را از نزدیک‌تر مورد بررسی قرار دهد و درک ما را از این سیاره و در نتیجه از خود و جهانمان توسعه دهد.

کاوش مریخ تنها کاوش سرزمینی دوردست نیست. در دل ماموریت‌هایی مانند مریخ است که انسان به خود اجازه می‌دهد بلندپروازانه‌ترین کنجکاوی‌های خود را مطرح کرده و با ابزار خرد و دانش به دنبال پاسخ آنها باشد. ما در عصر شگفت‌انگیزی از کشفیات علمی زندگی می‌کنیم. دورانی که اگر جذابیت آن را درک کنیم، می‌توانیم از وقوع رویدادهای آن هیجان‌زده شویم.

پوریا ناظمی ‌/‌ جام‌جم