داستان 3 تابلوی مقدس بدون امضا

این سه تابلوی نقاشی که با عنوان ایکن شناخته می‌شوند با موضوع حضرت مسیح(ع)، مریم مقدس(ع) و حواریون در کاخ اختصاصی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران به نمایش گذاشته شده است. ایکن‌نگاری از ریشه یونانی Eikon گرفته شده و در فرهنگ فارسی به معنای تمثال، تندیس، پیکر، مجسمه و تشبیه تصویر حضرت مریم و مسیح یا مقدسان مسیحی و شمایل اولیاست. از خصوصیات عمومی ایکن‌ها، نبود پرسپکتیو همانند مینیاتور ایرانی است و اغلب سوژه اصلی بزرگ‌تر و مرکزیت بیشتری را به خود جذب می‌کند. همچنین در این نقاشی‌ها نکات اصلی در پس زمینه جای گرفته و به نقاش اجازه می‌دهد از واقعه پرده‌برداری کند؛ درست شبیه به آنچه در پرده‌خوانی در ایران وجود دارد. همچنین در ایکن‌نگاری منبع نور طبیعی وجود نداشته و سایه‌ها ترسیم نمی‌شود و تنها منبع روشنایی، نور وجودی چهره‌ها و اشکال مقدس و نور حلقه روحانی دور چهره‌هاست. در ایکن نگاری یا تنها پرتره قدیسین نمایش داده می‌شود یا داستانی روایی را نمایش می‌دهد که شکل مستمر نام دارد. از دیگر ویژگی‌های ایکن‌ها سادگی، روشنی، وضوح، تناسبات خاص، تقارن و رنگ آمیزی نمادین است.

مضمون تابلوها

در برخی از تابلوهای ایکن، نوشته‌هایی دیده می‌شود که به زبان لاتین است. در بین سه تابلوی به نمایش درآمده در نیاوران، یک تابلو شمایل حضرت مسیح را نقش کرده است که در دست کتابی دارد که داخل آن به زبان لاتین چنین نوشته شده است: «ای کسی که رنج می‌بری، نزد من بیا» در تابلوی دیگری حضرت مریم، عیسی(ع) را به آغوش گرفته و در چهارگوشه کادر، چهار نفر از حواریون ایستاده‌اند. در تابلوی سوم نیز پرتره‌های حضرت مریم و حضرت عیسی در قاب ورقه‌ای قرار گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که انگار این نقاشی برای آن قاب آفریده شده باشد.

ایکن در گذر تاریخ

یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره چنین نقاشی‌هایی این است که هنرمندان و خالقان ایکن‌ها چه کسانی بوده‌اند و در چه دوره تاریخی زندگی می‌کرده‌اند؟ از آنجا که تابلوهای ایکن به شمایل‌نگاری حضرت عیسی(ع)، حضرت مریم(ع) و همچنین حواریون می‌پردازد و به نوعی این تابلوها شمایل‌نگاری قدیسان در آیین ارتدوکس محسوب می‌شود، به همین دلیل تابلوهایی مقدس محسوب می‌شدند و هنرمندان و خالقان آثار نام یا امضای خود را پای چنین آثاری نمی‌گذاشتند؛ از همین رو، سه تابلوی به نمایش درآمده در کاخ اختصاصی نیاوران نیز از این قاعده مستثنا نیست و هنرمندان پدید‌آورنده آثار نامشان را پای تابلو درج نکرده‌اند، اما آنچه مسلم است این که تابلوها نقاشی روی چوب هستند که با رنگ‌های معدنی رنگ‌آمیزی شده‌اند و در آن ورقه‌های طلا به کار رفته است.

به باور مسیحیان ارتدوکس این تابلوها جنبه مقدس داشته است، به همین دلیل از این آثار در شفای بیماران و همچنین برای تقویت نیرو در جنگ‌ها استفاده می‌شده است.

تابلوهای ایکن از قرن پانزدهم بعد از میلاد مسیح، رشد چشمگیری داشت. بویژه در کشور روسیه و در دوران تزار این گونه نقاشی رونق می‌گیرد و این رونق تا دوره انقلاب روسیه و برافتادن تزارها ادامه می‌یابد. با این حال گفته می‌شود که ایکن پیش از قرن پانزدهم میلادی هم کشیده می‌شده است. امروزه نیز این تابلوها، آثاری گران قیمت هستند و معمولا در برخی کلیساها نگهداری می‌شوند.

چگونگی ورود ایکن به ایران

آذین ثباتی مسئول و امین اموال کاخ اختصاصی سعدآباد درباره چگونگی ورود این تابلوها به گنجینه نیاوران به خبرنگار ما می‌گوید: اطلاعات دقیقی از نحوه ورود این تابلوها به ایران در دست نیست. مشخص نیست این ایکن‌ها در چه دوره‌ای خریداری یا اهدا شده است. تنها می‌توان گفت که این آثار متعلق به گنجینه فرح دیبا بوده است.

او درباره نمایش این تابلو برای نخستین بار می‌گوید: این نخستین باری است که سه نمونه از بهترین ایکن‌های گنجینه کاخ نیاوران در برابر بازدید‌کنندگان به نمایش درآمده است. چون تاکنون این آثار را به نمایش نگذاشته بودیم، تصمیم گرفتیم همزمان با تولد حضرت عیسی این کار را انجام دهیم.

سه تابلوی ایکن، در یک ویترین در ورودی کاخ اصلی به نمایش درآمده‌اند. در واقع بازدید‌کنندگان به محض ورود به این کاخ، با نخستین اشیایی که روبه‌رو می‌شوند، همین سه تابلوست. مسئول و امین اموال کاخ اختصاصی سعدآباد دراین باره چنین توضیح می‌دهد: این ویترین را اخیرا برپا کرده‌ایم و نامش را ویترین مناسبت‌های ویژه گذاشته‌ایم. این اقدام چندی پیش آغاز شد. ابتدا همزمان با دهه آخر ماه صفر سه اشیای مرتبط با موضوع مذهبی را به نمایش گذاشتیم. حالا هم این سه تابلو را نمایش دادیم و در نظر داریم برای هفدهم ربیع‌الاول به مناسبت میلاد پیامبر اسلام(ص) نیز یک قرآن طوماری منحصر به فرد را به نمایش درآوریم. بنای ما این است که به مناسبت‌های مختلف اگر اشیای مرتبطی در گنجینه کاخ وجود داشت، در این ویترین نمایش دهیم.

ثباتی درباره استقبال بازدیدکنندگان از این آثار هم می‌گوید: طی این چند روز استقبال خیلی عالی بود. بخصوص گردشگران خارجی از این آثار استقبال کردند. ما در اینجا گردشگران روس و اروپای شرقی زیاد داریم که از وجود ایکن‌ها در ایران به وجد آمدند. این آثار تا پانزدهم دی به نمایش درآمده است و امیدواریم طی روزهای باقیمانده هموطنان مسیحی و ارامنه هم از این تابلوها دیدن کنند.

علاقه‌مندان جهت دیدن این آثار می‌توانند تا پانزدهم دی همه روزه (بجز سه‌شنبه‌ها) به کاخ اختصاصی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران مراجعه کنند.

سجاد روشنی‌/‌ گروه فرهنگ و هنر