تحریر‌ خوشرنگ کویر

این روزها گالری آریانا بر پهنه وسیع دیوارهایش نمایشگاه «دشت‌ها و کویرها» جلال شباهنگی را در آستانه هشتاد سالگی او به تماشا دارد که به یقین جزئی مهم در پالت نقاشی کشورمان محسوب می‌شود. شباهنگی که آثارش آوازه‌ای فراتر از مرزهای ایران هم یافته، حدود ٤٠ سال است تدریس هنر می‌کند و از این منظر نیز تلاش های بسیاری در زمینه اشاعه هنر داشته است.

تعریف دوباره کویر

شباهنگی در عمر چند دهه‌ای که کویر آفریده است با خلق تحولات تصویری مستمر و پویا توانسته کویری مختص خود بیافریند که خصوصیاتی نظیر خلاصه‌گویی، کمینه‌گرایی و مینی‌مالیستی دارد. او در سال‌های اخیر به فرمی ویژه دست یافته که کویر را با چند منحنی نشان می‌دهد و بس. کویرهای او با رنگ‌های متفاوت که ممکن است با چشم ظاهری نتوان آنها را یافت، واقعی و طبیعی به نظر می‌رسند، آن‌طور که همه باور دارند این هنرمند در بازنمایی کویری که دیده موفق از آب درآمده است. شباهنگی تاکید دارد این مهم را در فرآیند تمرین بی‌پایان کسب کرده و برای کشف این تصویر نادیده سال‌ها خود را ساکن کویر کرده است.

کویر ایرانی

نطنز، کاشان و یزد، اینها نشانی‌های کویرهایی است که شباهنگی آنها را در بوم‌هایش جاودانه کرده است. او می‌گوید: سال‌ها در کویر زندگی کرده‌ام تا به کنه روحش واقف شوم و با احاطه کامل بر وجوهات درونی و نیز شکل ظاهری‌اش چنان که شایسته دشت و کویر است آنها را نقاشی کنم. هرکدام از این کویرها در کنار ویژگی‌های مشترک، تفاوت‌های زیبایی‌شناختی هم دارند که سبب گونه‌گونی آثارم شده‌اند.

بوم‌های کوچک و بزرگ شباهنگی بر دیوار آریانا، بوی ایران می‌دهد؛ نوعی حس شرقی و خلوص در این کویرها جاری است که پیداست استاد نقاش از دلش آنها را آفریده است. بی‌راه نیست که در وصف این کویرها گفته‌اند: منحنی‌های کویرهای شباهنگی استعاره‌ای از عشق به وطن است. نگاهی آکنده از عشق به طبیعت یک کشور کهن که حتی در کویرهایش هم شکوه و زیبایی موج می‌زند. ٣١ اثری که از این نقاش بر دیوار است همگی چنین خصوصیتی را بازتاب می‌دهند.

رنگ‌های رنگین‌کمان کویر

کویرهای شباهنگی رنگین‌کمان‌اند، حتی از نگاه نقاشانه. اگر تا دهه پیش او به استفاده از رنگ‌های وفادار به واقعیت بیرونی در بوم‌هایش بهره می‌برد، اکنون در آثاری که در شش سال اخیر خلق کرده و در آریانا به نمایش گذاشته هویت گرافیکی را به طیف رنگ‌هایش اضافه کرده است. خودش در این‌باره می گوید: در زمینه رنگ‌ها به دو گونه کار کرده‌ام. یک روش که حاصل آن خلق آثاری است که در موزه آمریکا به نمایش گذاشته شد و از رنگ روغن معمولی بر بوم استفاده کردم، اما بعضی کارها بر روی مقواهای سخت شده کار شده است. در گذشته استادان نقاشی کاغذها را می‌ساختند و پس از زیرسازی مرحله به مرحله کار را پیش می‌بردند و روی این کاغذهای سخت نقاشی می‌کشیدند. من هم پس از مدتی کار به این نتیجه رسیدم که می‌توان با رنگ ماشین هم کار کرد. این حس کنجکاوی نسبت به رنگ روغن اتومبیل باعث شد دست به این کار خطرناک بزنم. در برخی از آثار به نمایش درآمده در نمایشگاه «دشت‌ها و کویرها» از رنگ روغن اتومبیل که بسیار سخت و خطرناک است، آثاری را نقاشی کردم.

انسان کجاست؟

با دیدن آثار روی دیوار شاید اولین پرسشی که به ذهن مخاطب خطور می‌کند، این است که چرا در این بوم‌ها و کویرهای وسیع، انسان دیده نمی‌شود. شباهنگی اما برای پاسخ دادن به این سوال ترجیح می‌دهد مقدمه‌ای در باب قدمت این آثار بگوید: سالیان سال پیش از این، همین تم را با مجموعه کوچکی در دانشگاه تهران شروع کردم، البته آن آثار، تفاوت‌های زیادی با کارهای این نمایشگاه داشت، آنها تنیده شده درهم بودند و رنگ‌ها و کمپوزیسیون‌ها باهم گرفتاری داشتند. به نظرم خوب است هنرمند در یک تم معنای تازه بیافریند و البته مهم است که جلو برود، البته تکرار بی‌جهت اشتباه است، اما در عین حال تکراری که اشکالات گذشته را حل کند و شما را به یافته‌های نو درباره کارتان برساند، ایرادی ندارد. حتی چنین روندی بسیار زمان‌بر است و نمی‌توان خلق‌الساعه بنشینید و کار کنید و آن اثر سالم و درست دربیاید. بنابراین من تمام این آثار را با صبر و حوصله‌ای که در کارهای اجرایی دارم کار کردم تا ذهنیت کویر را در بیننده به وجود آورم.

او می‌افزاید: در نگاه اول تابلوهای «دشت‌ها و کویر‌ها» خالی از فیگور و حضور انسانی است، اما معتقدم وقتی در سکوت مطلق هستید حتی یک علف هم می‌تواند نقش یک انسان را بازی کند. هیچ ایرادی ندارد که تجمعی از درختچه‌ها را به‌عنوان سمبل‌هایی از انسان‌ها متصور شوید. مهم این است که این آثار و همه این کویرها برای انسان خلق شده است.

٢٠ گالری فعال داریم

گذشته از آثار، شباهنگی نقطه نظرات شفافی درباره اقتصاد هنر، حضور هنر ایران در حراجی‌ها و سیستم آموزش هنر دارد؛ این نقاش پیشکسوت معتقد است: «در تهران حدود 20 گالری فعال داریم. البته معتقدم در زمینه تقویت هنر، بخش‌های خصوصی عملکرد پررنگ‌تر و موثرتری دارند. به‌طور مثال گالری‌های ما عرصه زیبایی برای به نمایش گذاشتن آثار هنرمندان هستند. هنرمند باید این امید را داشته باشد که پس از خلق آثار هنری می‌تواند آنها را در محیطی مناسب در معرض تماشای عموم قرار دهد. خوشبختانه در حال حاضر گالری‌داران فعالیت خوبی در پیش گرفته‌اند و ارتباط محکمی با هنرمندان برقرار کرده‌اند، اما نکته اینجاست که این خود به تنهایی کافی نیست بلکه برای رشد هنر در کشور به حمایت همه‌جانبه بخش دولتی نیز نیاز داریم.

چهره خوب هنر ایران

شباهنگی ضمن تحسین موفقیت‌های هنرمندان ایران در آوردگاه‌های بین‌المللی امیدوار است قیمت آثار هنری سامان درستی یابد: خوشبختانه در سال‌های اخیر به همت برخی کارشناسان بخش خصوصی، آثار ارزشمند هنرمندان ایرانی به حراجی‌های بین‌المللی راه پیدا کرده است. البته من با قیمت‌های کاذبی که روی آثار می‌گذارند، موافق نیستم و در چند موردی که گالری آریانا بر تابلوهایم قیمت گذاشته از آنها خواستم مبلغ را کمتر کنند، اما به‌طور کلی هنرمندان‌هم چهره خوبی از خود در اکسپوها نشان داده‌اند. در هر صورت برای حضور پررنگ در عرصه بین‌المللی باید کارشناسان در کنار هنرمندان قرار بگیرند و آنها را برای شرکت در این حراجی‌ها راهنمایی کنند.

هنرجوها کاغذ سفیدند

در پیشرفته‌ترین کشورهای جهان هم که باشید مراکز آکادمیک و غیرآکادمیک نقاط ضعف و قوت دارند. باید بتوان ضعف را برطرف کرد و قوت را با تلاش استادان و دانشجویان رشد داد.

هنرجو کاغذ سفیدی است که باید روی آن کار کرد. خوشبختانه هنرمندان جوان امروز نسبت به گذشته خیلی آگاه‌تر شده اند. یکی از نقاط ضعفی که در کشورمان شاهدیم این است که استادان مجرب را به شهرهای دورافتاده نمی‌بریم. اساتید برجسته تنها در دانشگاه‌های بزرگ و کلانشهرها به تدریس مشغولند در حالی که بارها تاکید کرده‌ام باید استادان مجرب را در قالب سمینارها و کارگاه‌های ده پانزده روزه به شهرهای هنرخیز ببریم تا استادان و دانشجویان آن مناطق هم با تحولات آشنا شوند، یا نمایشگاه‌هایی را در مناطق دورافتاده برگزار کنیم.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر