جنگ سرد ایران و عربستان؛ میراث ملک عبدالله

با درگذشت پادشاه عربستان، موجی از پیام‌های تسلیت راهی دربار این کشور پادشاهی شده و ازجمله، حسن روحانی درگذشت ملک عبدالله را تسلیت گفت و وزیر امور خارجه کشورمان نیز برای شرکت در مراسم سوگواری پادشاه پیشین حجاز راهی ریاض شد. یک روز بعد رئیس‌جمهور کشورمان انتصاب پادشاه جدید را هم تبریک گفت. باوجود این تشریفات دیپلماتیک، پرسش اینجاست که درگذشت ملک عبدالله و روی کار آمدن پادشاه جدید عربستان چه تاثیری بر روابط تهران و ریاض خواهد داشت؟

ایران و عربستان؛ از بیداری اسلامی تا رقابت نفتی

عبدالله بن عبدالعزیز آل‌سعود، ششمین پادشاه عربستان سعودی و دوازدهمین فرزند عبدالعزیز آل‌سعود، بنیانگذار عربستان جدید بود. ملک عبدالله پس از مرگ برادرش فهد بن عبدالعزیز، از اول آگوست ۲۰۰۵ (مرداد 1384) تا هنگام مرگ به ‌مدت بیش از ۹ سال پادشاه عربستان بود.

در دوره حیات او خاورمیانه دستخوش بحران‌های بسیاری شد که نقش ریاض در بسیاری از این بحران‌ها برجسته بود. شاید بتوان نهضت بیداری اسلامی در منطقه را مهم‌ترین بحران سیاست‌خارجی عربستان در دوران حیات ملک‌عبدالله دانست؛ نهضتی که به سقوط بسیاری از متحدان ریاض منتهی شد و در نهایت به کشمکش‌های داخلی در برخی کشورهای خاورمیانه انجامید که تقابل دیدگاه‌های تهران و ریاض در این کشورها جدی بود. به این ترتیب ملک‌عبدالله که در دوران ولیعهدی، نزدیکی قابل قبولی به ایران داشت، در دوره پادشاهی خود درگیر منازعاتی با تهران شد که آخرین آنها جدال در بازار نفت به‌شمار می‌آمد.

سایه اختلافات بر روابط تهران و ریاض

باوجود تلاشی که در یک سال و نیم اخیر از سوی ایران برای بهبود روابط با ریاض به ‌وجود آمد، اما شدت گرفتن تیرگی روابط در چهار سال پیش از آن‌چنان بود که در دوره حیات ملک‌عبدالله ایران نتوانست گامی جدی در توسعه مناسبات میان دو کشور بردارد و حتی در آخرین روزهای حیات پادشاه پیشین عربستان، سفیر این کشور از ایران فراخوانده شد تا ابهام در آینده این روابط بیشتر شود.

ریاض که به‌دنبال سقوط برخی از اصلی‌ترین متحدان منطقه‌‌ای‌اش در جریان بیداری اسلامی، انگشت اتهام را متوجه ایران کرده بود در بسیاری از مسائل مواضعی واگرا نسبت به کشورمان داشت. تحولات داخلی مصر، انقلاب بحرین، ناآرامی‌ها در سوریه، برنامه هسته‌ای ایران، تحولات یمن، مسائل لبنان، تحولات عراق، حمایت ریاض از افراط‌گرایان تکفیری، حمایت ریاض از داعش و اشرار جنوب شرق ایران، بحران فلسطین، سرکوب شیعیان در عربستان و کاهش قیمت نفت ازجمله مهم‌ترین مسائل اختلافی میان تهران و ریاض در دوره حیات ملک‌عبدالله بوده است.

سایه این اختلافات گاه چنان بر روابط تهران و ریاض سنگینی می‌کرد که براساس اسناد منتشر شده ویکی‌لیکس، عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه وقت عربستان سعودی خواستار حمله نظامی ایالات متحده آمریکا به ایران و متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران شده و در آوریل ۲۰۰۸ به رایان کروکر، سفیر ایالات متحده در عراق و ژنرال دیوید پترائوس پیشنهاد حمله به ایران را داده بود.

مرگ؛ کلیدی برای گشایش قفل یک سفر

باوجود تیرگی روابط میان دو کشور که در دوره دولت دهم اوج گرفته بود، از زمان روی کار آمدن دولت اعتدال تلاش‌هایی برای بهبود این مناسبات به ‌عمل آمد.

در همین زمینه، زمزمه‌های سفر ظریف به عربستان در یک سال و نیم گذشته بارها به گوش می‌رسید، اما سطح مناسبات دو کشور در سایه چالش‌های منطقه‌ای هیچ‌گاه از سفر معاون وزیر خارجه کشورمان به جده فراتر نرفت. اگرچه وزرای خارجه ایران و عربستان شهریور امسال در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار کردند، اما این دیدار برخلاف پیش‌بینی‌ها بسترساز بهبود روابط و سفر رسمی وزیر خارجه کشورمان به عربستان سعودی نشد و چنان که امیرعبداللهیان، معاون عربی و آفریقای وزارت خارجه چندی قبل اعلام کرد، اظهارات تند سعودالفیصل باعث شد سفر ظریف به عربستان که برای ایام بعد از حج برنامه‌ریزی شده بود، انجام نشود.

افزون بر این اظهارات تند گفته می‌شود جنگ نفتی عربستان علیه برخی کشورهای تولیدکننده نفت ازجمله ایران نیز باعث شد ظریف نتواند به عربستان سفر کند. با وجود این، موضع رسمی کشورمان در قبال عربستان سعودی تغییر نکرد و گفته شد وزیر خارجه عربستان نیز همچنان بر ضرورت دیدار با ظریف تأکید دارد و وزارت خارجه کشورمان تلاش می‌کند این دیدار در اولین فرصت مناسب برگزار شود.

برخی رسانه‌های عربی فراتر از سفر ظریف به ریاض، سفر روحانی به این کشور را نیز پیش‌بینی می‌کردند. به ‌نظر می‌رسد رئیس‌جمهور نیز چندان نسبت به این سفر بی‌میل نبود. او تابستان امسال در نشست خبری خود گفت: «ما آمادگی داریم با عربستان حرف بزنیم، مذاکره کنیم و به تفاهم برسیم.» با ‌وجود این، این اراده برای بهبود مناسبات نتوانست منتهی به یک گام عملی برای رفت و آمد های دیپلماتیک میان تهران و ریاض شود، چراکه به گفته مقامات وزارت خارجه، کشور هدف یعنی عربستان چندان آماده این گفت‌وگوها نبود.

گاهی شکاف‌های سیاسی میان دولت‌ها چنان عمیق می‌شود که تنها حادثه‌ای به اهمیت مرگ یک پادشاه می‌تواند امیدواری‌ها به کاهش سطح تنش‌های دوجانبه را بیشتر کند. به ‌نظر می‌رسد معادله مناسبات تهران و ریاض نیز از این جنس باشد و اکنون با مرگ ملک‌عبدالله و سفر وزیر امور خارجه کشورمان به ریاض، گمانه‌زنی‌ها درباره آب شدن بخشی از یخ روابط دوجانبه بیشتر شده است. به گمان صاحبنظران، اگر دولتمردان سعودی فرصت‌شناس باشند، این سفر می‌تواند گامی برای آغاز همکاری‌های مشترک دو کشور به حساب آید، اما اگر همچون مذاکرات شهریور، آنها پس از گفت‌وگو راه واگرایی سیاسی نسبت به تهران را در پیش گیرند، آن وقت باید منتظر پیامدهای جنگ سرد خاورمیانه‌ای عربستان علیه ایران بود؛ جنگ سردی که به ‌نظر نمی‌رسد چندان به نفع جهان اسلام باشد.

ملک سلمان و آینده وحدت در جهان اسلام

ملک سلمان بن عبدالعزیز که در حال حاضر پادشاه عربستان است، اکنون با توجه به میراثی که از سیاست خارجی دوره ملک‌عبدالله به او رسیده باید تصمیم بگیرد آیا می‌خواهد از فرصت نزدیکی به تهران استفاده کند یا او نیز درگیر چالش‌های منطقه‌ای سال‌های اخیر شده و به همان راهی خواهد رفت که پیش از این طی شده بود. بی‌تردید موضع او در قبال بحران‌های منطقه‌ای، مذاکرات هسته‌ای و کاهش بهای نفت می‌تواند روشن کند پادشاه جدید چه نقشه راهی برای مدیریت آینده مناسبات عربستان با قدرتمندترین کشور خاورمیانه خواهد داشت.

اهمیت نزدیکی تهران و ریاض به دلیل شرایط خاص خاورمیانه که درگیر ویروس افراطی‌گری است، نه فقط برای جهان اسلام، بلکه برای غربی‌ها نیز روشن است و به همین دلیل برخی رسانه‌های غربی به پادشاه جدید پیشنهاد کرده‌اند خود را به ایران نزدیک‌تر کند. شبکه خبری بلومبرگ در همین خصوص نوشته است: «تقابل دیرینه عربستان سعودی با ایران، آن ثباتی که سلمان وعده برقراری آن را داده، مورد تهدید قرار می‌دهد؛ افزون بر این، آشتی و مصالحه میان دو کشور آنقدر‌ها هم که به نظر می‌رسد، دور از دسترس نیست». به همین دلیل این رسانه از ملک سلمان خواسته است در مناسبات عربستان با ایران تجدیدنظر کند.

با‌ این‌که صاحبنظران تغییر در رفتار ریاض در قبال کشورمان را دست‌کم در کوتاه‌مدت بعید می‌دانند، ولی برخی معتقدند تغییر نگاه ریاض نسبت به تحولات منطقه می‌تواند زمینه‌ساز روابطی بهتر میان دو کشور شود. بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس در این زمینه می‌گوید: «سعودی‌ها از بعد وهابیت به ایران نگاه می‌کنند، بنابراین عربستان از این‌که نفوذ ایران در جبهه مقاومت افزایش یافته بشدت ناراحت است و دوست ندارد ایران در یمن، بحرین، عراق، سوریه و لبنان و حماس نفوذ داشته باشد؛ ای کاش سعودی‌ها درک کنند که باید با ایران همکاری کنند تا انسجام در منطقه به وجود بیاید». به‌عقیده این نماینده مجلس، دولت یازدهم تصمیم گرفته با عربستان همکاری داشته باشد و سفر ظریف برای شرکت در مراسم ملک‌عبدالله می‌تواند تأثیر مثبتی در این رابطه داشته باشد. در چنین شرایطی باید منتظر ماند و دید پادشاه تازه به قدرت رسیده سرزمین حجاز با توجه به دکترین مهم، اما از یاد رفته «وحدت در جهان اسلام» و «ترجیح مناسبات منطقه‌ای به وابستگی به بازیگران فرامنطقه‌ای» برای کاهش تنش میان ایران و عربستان تلاش خواهد کرد یا این‌که ابقای وزرای «نفت» و «خارجه» عربستان این پیام را در پی دارد که باید هنوز منتظر سنگ‌اندازی‌ها پیش‌پای ثبات منطقه بود و بازی در زمین کشورهای غربی از سوی یکی از مهم‌ترین کشورهای اسلامی را به تماشا نشست.

مصطفی انتظاری هروی ‌‌/‌‌ گروه سیاسی