پیشرفت ‌علم در‌ مرزهای ‌اخلاق؛‌ محدودیت‌ها و ‌ضرورت‌ها

استفاده از دانش و فناوری‌های نوین می‌تواند کیفیت زندگی بشر و امید به زندگی را در جوامع افزایش دهد. اما از سوی دیگر این پیشرفت‌ها نگرانی‌ها و چالش‌هایی را در مورد آثار و تبعات اجتماعی، فرهنگی، حقوقی و اخلاقی بشر به همراه داشته است که این نگرانی‌ها موجب توجه به مقوله اخلاق زیستی در سطح جهانی شده است. با ابتکار کمیسیون ملی یونسکو کمیته‌ای مشورتی متشکل از کارشناسان و صاحب‌نظران رشته‌های گوناگون مرتبط با اخلاق زیستی برای تهیه اساسنامه تشکیل شد و بر این اساس کمیته ملی اخلاق زیستی به عنوان یکی از کمیته‌های تخصصی کمیسیون ملی یونسکو تشکیل و راه اندازی شد. پس از آن در ساختار کمیته تغییراتی ایجاد شد. در کنار کمیته ملی اخلاق زیستی، کمیته دیگری تحت عنوان کمیته ملی اخلاق در علم و فناوری به عنوان یکی دیگر از کمیته‌های تخصصی کمیسیون ملی یونسکو مشغول فعالیت بود که پس از مدتی کمیته واحدی به نام کمیته ملی اخلاق زیستی و اخلاق در علم و فناوری تشکیل شد و حوزه‌های مربوط به هر دو کمیته تحت پوشش این کمیته واحد قرار گرفت.

تیغ دولبه دانش و فناوری

ما دائم با عرصه‌های مختلفی از علوم زیستی مواجه هستیم که توسعه و پیشرفت آن به ایجاد حوزه‌های جدید در زندگی بشر امروز منجر می‌شود. این در حالی است که از سوی دیگر بشر از آثار و تبعات فناوری‌های نوین احساس نگرانی می‌کند.

دکتر محمد مهدی آخوندی رئیس کمیته ملی اخلاق زیستی یونسکو در گفت و گو با جام‌جم می‌گوید: اگرچه فناوری‌های نوین می‌تواند کیفیت زندگی بشر را افزایش دهد اما نباید تبعات فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی ناشی از این فناوری‌ها را نادیده گرفت. به نظر شما آیا می‌توان بدون توجه به تبعاتی که فناوری‌ها می‌توانند به همراه داشته باشند از آنها استفاده کرد؟ بعضی از این فناوری‌ها سلامت، آزادی، برابری و کرامت انسانی را به خطر می‌اندازد. از این روز مقوله «اخلاق زیستی» در سطح دنیا مورد توجه قرار گرفته است. سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) به طور فعال وارد این عرصه شده است. دانش و فناوری‌های زیستی در زمینه سلول بنیادی، شبیه‌سازی، ژنتیک، محصولات تراریخته، ملاحظاتی که در ارتباط با بحث سقط جنینی مطرح می‌شود، روش‌های کمک باروری، اهدای جنین و تخمک، پیوند عضو و محصولاتی که در حوزه نانوفناوری تولید می‌شود از موضوعات مطرح شده در زمینه اخلاق زیستی است. هر یک از این موضوعات مقوله‌ای است که تبعات اجتماعی، حقوقی، فرهنگی و اخلاقی متعددی به همراه دارد. به نظر شما در چنین شرایطی باید همه این تبعات را پذیرفت؟ برای مثال امروزه رحم جایگزین به عنوان یک روش درمان ناباروری مطرح شده است. بر این اساس خانمی که به دلیل نداشتن رحم سالم با مشکلاتی در زمینه رشد جنین در رحم مواجه است می‌تواند از رحم غیر برای داشتن فرزند استفاده کند. در بعضی از کشور‌ها این روش درمانی پذیرفته شده و به عنوان یکی از روش‌های درمانی متداول در درمان ناباروری مطرح است. در مقابل در بعضی کشورها این باور مطرح است که داشتن فرزند بدون طی کردن مسیر طبیعی آن اگر با هدف حفظ شغل یا مواجه نشدن با مشکلات و تبعات بارداری مطرح باشد می‌تواند به از دست رفتن کرامت انسانی منجر شود و بر این اساس این روش منع می‌شود. بعضی از این مباحث به وضع قانون منجر ‌‌شده و بعضی دیگر فقط به بحث و تعیین آیین‌نامه‌هایی منتهی می‌شود که در ارتباط مستقیم با مسائل اخلاقی، حقوقی و شرعی مطرح در کشورهاست. حقیقت این است که نمی‌توان نسبت به رشد و توسعه فناوری بی توجه بود. برای مثال بسیاری از فناوری‌هایی که به عنوان روش‌های کمک درمانی ناباروری مطرح است تبعات اجتماعی ناباروری را از بین می‌برد.

دانش‌ در چارچوب اخلاقی

اگر توجه کنید می‌بینید سرعت رشد فناوری در دهه‌های اخیر روز به روز افزایش یافته است و ما ناچار هستیم خودمان را به سلاح دانش مجهز کنیم تا بتوانیم چالش‌هایی را که در این زمینه در سطح کشور مطرح می‌شود مورد بررسی قرار دهیم. دکتر آخوندی با اشاره به اهمیت این موضوع می‌گوید: ما نمی‌توانیم در استفاده از فناوری برای افراد محدودیت ایجاد کرده و آنها را از استقبال از علوم و فناوری نوین منع کنیم. بلکه باید خیلی سریع از طریق پیش‌بینی پیامدهای احتمالی، فناوری‌هایی که می‌تواند آثار مثبت و منفی به همراه داشته باشد در سطح کشور توسعه دهیم. در علوم و فناوری‌های نوین حتی اگر جنبه‌های انساندوستانه مطرح باشد با محدودیت‌هایی مواجه هستیم که توجه به آنها چارچوب رفتار فرهنگی و اخلاق یک کشور را مشخص می‌کند. برای از میان برداشتن محدودیت‌هایی که در باب پژوهش مطرح می‌شود به کدهای اخلاقی و مصوبه‌های کمیته‌های اخلاقی نیاز است. اخلاق زیستی به مطالعه مسائل اخلاقی می‌پردازد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط با مسائل زیستی و علوم مختلف در زندگی بشر است. به طور کلی اخلاق زیستی موضوعات متنوعی از پژوهش تا درمان و هر روند دیگری در ارتباط با زندگی انسان را در برمی‌گیرد. بسیاری از افراد بر این باورند که حتی مسائل مربوط به زندگی حیوانات نیز باید در این روند مد نظر قرار گیرد و بر این اساس اخلاق زیستی قدم فراتر از این حوزه‌ها گذاشته و مسائل دیگری از جمله نحوه ارتباط بشر با حیوانات و استفاده از حیوانات در حوزه پژوهش را نیز شامل می‌شود. بنابراین اخلاق زیستی به طور خاص و مستقیم با علوم زیستی و فناوری‌های مربوط به آن در زندگی سرو کار دارد.

کدهای اخلاقی در مقابل تبعات توسعه علم

رئیس پژوهشکده ابن سینا با اشاره به حوزه‌های گسترده‌ای که توجه به اخلاق زیستی در آن ضروری است می‌افزاید: اگر توجه کرده باشید می‌بینید روز به روز مباحث جدید در حوزه نانوفناوری مطرح می‌شود. اگرچه نانو فناوری در سال‌های اخیر از توسعه و پیشرفت چشمگیری برخوردار بوده است اما بدون شک نمی‌توان تبعات این فناوری را نادیده گرفت. یکی ازنگرانی‌های که در حوزه نانوفناوری وجود دارد این است که آیا استفاده بی رویه از محصولات مبتنی برنانو فناوری سلامت انسان را به خطر نمی‌اندازد؟ آیا می‌توان در همه حوزه‌ها از نانوفناوری بدون نگرانی استفاده کرد؟ بی شک این طور نیست و برای این فناوری نوظهور نیز محدودیت‌هایی در این زمینه اعمال می‌شود تا بتوان تبعات احتمالی ناشی از آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد. برای کنترل تبعات پیامدهای اخلاقی فناوری‌هایی مانند نانو فناوری که حوزه‌ای میان رشته‌ای است باید هریک از حوزه‌های مطرح و مرتبط در این رشته را در کنار هم قرار داد و بر اساس آن کدهای اخلاقی ایجاد کرد که مسیر حرکت محققان و دانشمندان را مشخص کند. در ارتباط با مباحث مختلف، اعلامیه‌های جهانی از سوی یونسکو در ارتباط با اخلاق زیستی مطرح شده و در دستور یونسکو قرار گرفته است. پس از مطرح شدن اسناد بین‌المللی و منطقه‌ای از سوی سازمان ملل و یونسکو کمیته‌ای تحت عنوان اخلاق زیستی بین‌المللی ایجاد شد. این کمیته از رشته‌های مختلف حقوق، اخلاق، فلسفه، پزشکی و زیست‌شناسی 34 نفر عضو دارد. در کشور ما نیز کمیته ملی اخلاق زیستی از سال 1379 در این چارچوب ایجاد شد و پس از ارزیابی‌های لازم در نهایت نخستین کمیته رسمی اخلاق زیستی تشکیل شد. حدود ده سال است که دوره‌های دو ساله کمیته کشوری اخلاق زیستی را داریم. تعیین اولویت‌های کشوری در ارتباط با اخلاق زیستی و اخلاق در علم و فناوری بتازگی در دستور کار این کمیته قرار گرفته است. محصولات تراریخته، آلودگی هوا، آغاز حیات و پیوند اعضا از جمله مفاهیم مطرح در حوزه اخلاق زیستی است و بزودی می‌توان این اولویت‌ها را در صدر قرار داد و بر اساس اولویت، مباحث مطرح در هر یک از این حوزه‌ها را از نظر اخلاق زیستی مورد توجه قرار داد.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش