حیات وحش در یک قاب

آلن مورفی از عکاسان مطرح جهان که از نظر حرفه‌ای در زمینه عکاسی از پرندگان صاحب سبک به‌حساب می‌آید، بزرگ‌ترین سرمایه در عکاسی از پرندگان را شناخت عکاس از سوژه توصیف کرده و می‌گوید: از نظر من برای این‌که عکاس پرنده بزرگی باشید، باید اول پرنده‌شناس خوبی باشید. این بدان معناست که شما به‌عنوان عکاس باید عادات سوژه، روش‌های شناسایی گونه‌ها و زیستگاه‌های مختلف را بشناسید. مجموع این موارد بسیار مهم‌تر از آن است که تجهیزات آنچنانی در اختیار داشته باشید. در کشور ما نیز عکاسان حرفه‌ای و صاحب سبک بسیاری مشغول فعالیت هستند که دیدگاه آنها از این نظر با دیدگاه آلن مورفی همسوست.

رسالت عکاس حیات وحش فراتر از ثبت یک اثر

سید بابک موسوی از چهره‌های شناخته‌شده عکاسی حیات وحش کشور است که تاثیر باور دانش‌محور را می‌توان بخوبی در عکس‌هایش سراغ گرفت. وی متولد سال 1355 شهر بم و فارغ‌التحصیل رشته محیط زیست است. موسوی جدا از عکاسی حیات وحش در طرح‌های مطالعاتی از جمله تهیه اطلس مهره داران استان بوشهر، بررسی گونه‌های در معرض خطر و مطالعه آب‌های داخلی هرمزگان، شناسنامه مناطق حفاظت‌شده خراسان، طرح اطلس پرندگان و چندین کار مطالعاتی دیگر نیز حضور داشته‌ است.

وی شاخص‌ترین ویژگی عکاسی از حیات وحش را در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم چنین توصیف می‌کند: عکاسی حیات وحش بهترین ابزاری است که ارتباط میان جوامع جانوری را با انسان نشان می‌دهد. از دیدگاه من مهم‌ترین رسالت این حرفه یکی حفاظت و حمایت از گونه‌ها و دیگری در بخش زیبایی‌شناسی است.

یک عکاس حیات وحش بسته به رسالتی که دنبال می‌کند، می‌تواند بر ذهنیت بیننده تاثیر بگذارد. بسیاری از پروژه‌های تخصصی داخلی و خارجی که روی گونه‌های مختلف جانوری انجام شده، فقط از تعدادی عکس شروع شده است. موارد متعددی را شاهد بوده‌ایم که یک عکس توانسته مدرکی دال بر حضور یک گونه در منطقه‌ای خاص یا حتی یک قاره باشد. یک عکس خوب می‌تواند به حفظ گونه کمک کند. برای مثال یک عکس زیبا از پازن (کل وبز) بسیار تاثیرگذارتر از یک عکس از سر بریده و شکارشده این حیوان است و همین مساله می‌تواند براحتی در مردم ایجاد حساسیت کند و لزوم حمایت از گونه‌ها را یادآور شود. حتی پروژه ای نظیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی در کشور ما از یک عکس ساده آماتوری در پارک ملی کویر کلید خورد. عکس مذکور با این‌که از نظر فنی عکس چندان خوبی نبود، اما نتیجه مثبتی به دنبال داشت، زیرا توانست شاهدی بر حضور این گونه کم نظیر و نادر آن هم فقط در کشور ما باشد.

موسوی در ادامه یادآور شد عکاسانی مثل آرتور موریس یا اندی رُس توانستند عکاسی از حیات وحش را از حالت یک ثبت ساده خارج و آن را به‌صورت یک شاخه از هنر وارد زندگی مردم عادی کنند. در حالی که پیشتر شاید عکاسی از حیوانات تنها ابزار در علم جانورشناسی بود که در اختیار موزه‌های تاریخ طبیعی یا حتی تعدادی از شکارچیان خاص قرار داشت.

بازنگری در پراکنش جغرافیایی گونه‌های خاص

عکاسی هدفمند حیات وحش از جمله روش‌هایی است که می‌تواند به ثبت گونه‌های مختلف جانوری در محدوده‌های گوناگون جغرافیایی منجر شود. بابک موسوی به‌واسطه بیش از 40 پروژه عکاسی هدفمند که اکثرشان پروژه‌های دانشگاهی بوده، توانسته ثبت‌های ارزشمندی از جمعیت جانوری پستانداران، پرندگان و خزندگان در ایران انجام دهد که موارد متعددی از آنها در مقالات علمی معتبر منتشر شده است. موسوی اهمیت ثبت گونه‌ها را در کشور چنین توصیف کرد: عکاسی حیات وحش به‌عنوان یک بازوی علم جانورشناسی مطرح است، بخصوص در مورد گونه‌هایی که اطلاع از وضع آنها به نسبت کمتر است. مساله اینجاست که حتی عکاسان آماتور هم می‌توانند در این مسیر نقش موثری داشته باشند. به‌عنوان مثال در گذشته ما اطلاع نداشتیم که عقاب‌های صحرایی با پراکنش و فراوانی قابل توجهی در کشور ما زمستان گذرانی می‌کنند؛ اما امروز به‌واسطه علاقه دوستداران حیات وحش و همان عکس‌های آماتور، می‌دانیم که محدوده پراکنش این گونه در کشور تا چه حد گسترده است.

دانش و شناخت ضرورت عکاسی از حیات وحش

آرش یکدانه از جمله عکاسان حیات وحش است که به‌واسطه حضور در پروژه تهیه چک فهرست پرندگان تالاب قره قشلاق و طرح مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی از شرایط زیست‌بوم‌های مختلف و نحوه عکسبرداری در آنها اطلاع دارد. یکدانه در پاسخ به این پرسش که در عکاسی حیات وحش حرف اول را مطالعه و شناخت می‌زند یا تجهیزات گفت: مطالعه و شناخت از محیط طبیعی و سوژه عکاسی طبیعتاً حرف اول را می‌زند، اما در هر صورت تجهیزات مناسب نیز تاثیر بسزایی در کیفیت عکس‌ها خواهد داشت. جدا از عکاسی اتفاقی که گاهی نتایج خوبی هم دارد اگر عکاسی هدفمند از حیات وحش مدنظر باشد، مطالعه و شناخت در آن بسیار مهم است. در حال حاضر عکاسان حیات وحش ایرانی همچون دیگر عکاسان بین‌المللی‌ اطلاعات جامعی در زمینه شناخت گونه‌ها و زیستگاه‌ها دارند و همین مساله موجب شده نقش عکاسان حیات وحش در بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی پررنگ‌تر شود. رفتارشناسی حیوانات، آگاهی از وضع زیستی، درک استرس سوژه عکاسی و شناخت تهدیدات طبیعی همه از جمله مواردی است که عکاسان را ملزم به مطالعه بیشتر می‌کند.

عکس‌های متفاوت حاصل مطالعه و تحقیق هستند

هادی انصاری از دیگر عکاسان حیات وحش است که این حرفه را به‌صورت جدی دنبال می‌کند، در پروژه اطلس ملی پرندگان نیز حضوری موثر داشته است و در سال 92 موفق به کسب مقام اول جشنواره عکس رضوی شد. در میان عکس‌های انصاری می‌بینیم که توجه وی بیشتر معطوف به مجموعه عکس‌های جزیره نخیلو بوده است. نخیلو جزیره‌ای خالی از سکنه در خلیج فارس با تنوع زیستی منحصربه‌فرد است که خوشبختانه امکان دسترسی انسانی به آن بسیار محدود است. پایش مستمر وضع زیستی این جزیره بی‌تردید نقش موثری در شناخت گونه‌های منحصربه‌فرد این خطه خواهد داشت.

انصاری در مورد اهمیت عکاسی از این منطقه به خبرنگار جام‌جم گفت: نخیلو به واقع یک جزیره متفاوت و خیلی خاص است؛ چرا که در خلیج فارس کمتر موردی را شبیه آن می‌توان یافت. این جزیره کوچک فاصله اندکی با راس المطاف دارد که باعث می‌شود یکی از مواج‌ترین و ناپایدارترین وضع‌های جزر و مدی را در این منطقه شاهد باشیم. مجموع این شرایط دسترسی به نخیلو را بسیار دشوار می‌کند. انصاری افزود: من بارها حدود 200 الی 300 کیلومتر رانندگی کرده و به منطقه رفته‌ام؛ اما به‌واسطه توفانی بودن دریا یا سطح پایین جزر موفق به ورود به جزیره نشده‌ام. حتی بارها آن قدر زمان عکاسی محدود بوده که امکان عکاسی خوب وجود نداشته است.

از دست رفتن زمان به معنای این است که شما باید یک سال دیگر صبر کنید تا پرندگان بار دیگر به این جزیره بازگردند. شیب اندک جزیره گاهی باعث می‌شود هنگام جزر آب حدود سه تا چهار کیلومتر افت داشته باشد و چون اسکله و تجهیزات دریانوردی آنجا نیست، طبیعتا همیشه نمی‌توان به منطقه دسترسی داشت.

زمان عکاسی در این جزیره مانند هر جای دیگر بسیار مهم است. برای مثال اگر یک عکاس ظهر در نخیلو باشد، نمی‌تواند عکس‌های خوبی بگیرد؛ از همین رو عکاسی خوب از حیات وحش نخیلو مستلزم آن است که عکاس بتواند زمان، موقعیت مکانی، وضع جوی اعم از باد، ابر و جزر و مد را بخوبی محاسبه کند.

من باور دارم یک عکاس حیات وحش باید دامنه مطالعات خود را تا حد امکان افزایش دهد. در واقع یک عکاس حیات وحش هرچقدر زمان و مطالعه بیشتری داشته باشد، در کارش موفق تر عمل خواهد کرد. عکاسی حیات وحش نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و شناخت عوامل محیطی دارد. عکاسان حیات وحش با کسب مهارت می‌توانند نه تنها نتایج با ارزش‌تری به‌دست آورند، بلکه حتی در کارهای پژوهشی نیز تاثیرگذارتر باشند. در عکاسی از چکاوک شکم سیاه و کاکایی اقیانوسی نیز که برای اولین‌بار در ایران موفق به ثبت آنها شدیم، دقیقا رعایت مجموع این موارد بود که ما را به نتیجه رساند و سبب شد عکس‌های باکیفیت و قابل تحقیق و پژوهش از این گونه‌های نادر تهیه شود.

مساله اینجاست که یک عکاس اگر هر روز بدون مطالعه و تحقیق وارد یک منطقه شود، عکس‌های متفاوتی نخواهد گرفت و این تحقیق و مطالعه است که باعث می‌شود همان عکاس بتواند هر بار از یک منطقه عکس‌های بهتری بگیرد. شخصا این مورد را بارها تجربه کرده‌ام و شاهد آن هم تفاوت‌ عکس‌های هر سال با سال پیشین است.

ثبت رفتارهای طبیعی حیات وحش

گروه چکاد متشکل از جمعی از جوانان فعال محیط‌زیست مازندران است که از سال 1388 فعالیت خود را در جهت حمایت از محیط زیست، کوهنوردی و همکاری نزدیک با محیط‌بانان مناطق حفاظت‌شده آغاز کرده است. حامد تیزرویان، دانشجوی رشته عمران و از فعالان عرصه محیط زیست و عضو این گروه شاید بیشتر با یکی از معروف‌ترین عکس‌هایش که از چهار گورخر ایرانی در پارک ملی توران گرفت، در بین علاقه‌مندان به محیط‌زیست شناخته شده باشد.

این عکس سال 2013 در مجله نشنال جئوگرافیک منتشر شد. جدای از نحوه قرارگیری هر چهار گور که همگی به سمت دوربین هستند، چنین عکسی می‌تواند شاهد خوبی از زیستگاه گونه‌ای در معرض خطر انقراض باشد. تیزرویان عکاسی حرفه‌ای از حیات وحش را از سال 91 و با خرید یک لنز تله آغاز کرد.

وی باور دارد پایش‌های مستمر گروه در چهار تا پنج سال گذشته بویژه از منطقه دودانگه و چهاردانگه که هردو ماه یکبار انجام می‌شود، توانسته جدا از معرفی حیوانات و زیستگاه‌های بکر تاحدودی در بحث‌های کارشناسی نیز موثر واقع شود. تیزرویان در خاتمه یادآور شد تعهد هر عکاس حیات‌وحش می‌تواند نه فقط ضرورت حفاظت از محیط زیست را به مردم یادآور شود که حتی از جهت پژوهشی نیز گامی موثر باشد.

فرناز حیدری‌/‌ جام‌جم