تیتراژ؛ چشم‌اندازی به محتوا و فرم

همین نکته کلیدی است که بسیاری از بزرگ‌ترین کارگردان‌های سینما و تلویزیون را متوجه جایگاه ویژه تیتراژ کرده و به همین دلیل اهمیت فوق‌العاده‌ای برای آن قائل شده‌اند. برای مثال می‌توان از آلفرد هیچکاک یاد کرد که تیتراژهای درخشانی را در فیلم‌هایش داشته که طراحی و ساخت آنها را سائول باس انجام داده است.

در سال‌های بعد نیز بسیاری از فیلمسازان سرشناس جهان اهمیت فزاینده‌ای را برای تیتراژ آثارشان قائل شده و گاه هزینه‌های سنگینی هم در این مسیر خرج کرده‌اند. تیم برتون یکی از این فیلمسازان است که تقریبا تیتراژ تمام‌آثارش از جذابیت خاصی برخوردار بوده است که بیش از هر چیز به درک مشترک کارگردان، آهنگساز و سازنده تیتراژ این آثار بازمی‌گردد. در سینمای ایران نیز فیلمسازانی همچون: علی حاتمی، مسعود کیمیایی، اصغر فرهادی و ابراهیم حاتمی‌کیا برای تیتراژ آثارشان اهمیت زیادی قائل شده و تلاش زیادی برای جذاب‌تر شدن حداکثری آنها انجام داده‌اند که گاهی به نتایج درخشانی هم ختم شده است. برای مثال می‌توان از تیتراژ‌های درخشان و ماندگار فیلم‌های ردپای گرگ و دندان مار (کیمیایی) در کنار تیتراژ مادر (حاتمی) و به رنگ ارغوان (حاتمی‌کیا) که خلاقیت زیادی صرف ساختن آنها شده است، یاد کرد.

در تلویزیون هم با توجه به تنوع تولید و تعدد شبکه‌های تلویزیونی، تیتراژ ارزش بسیار دارد و می‌تواند نقش مهمی‌را در جذب مخاطب ایفا کند. بخصوص در سریال‌های طولانی مدت که باید ورودیه جذاب و درخشانی داشته باشد تا مخاطب را به تماشای دنباله آن ترغیب کند. این تیتراژ‌ها برای تاثیرگذاری لازم به فاکتورهای مختلفی نیاز دارند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. نخست این‌که فرد سازنده تیتراژ ‌باید بر تکنیک‌های کارگردانی تا حدود زیادی اشراف داشته باشد و این اثر کوتاه را به مثابه یک فیلم کوتاه مجرد نگاه کند؛ فیلم کوتاهی که با نگاهی به قصه اصلی سریال ساخته شده و شمای کلی از آن را به مخاطب می‌دهد. تصویر یکی از ارکان مهم در یک تیتراژ موفق است که خود به اشکال گوناگون تقسیم می‌شود.

سازنده تیتراژ می‌تواند تصاویر مختلفی از کار را انتخاب کرده و با یک تدوین سنجیده آنان را در کنار هم قرار دهد و مفهومی‌را بسازد. هر چند این کار کلیشه‌ای است و چندان خلاقانه به نظر نمی‌رسد، اما استثناهایی هم دارد. در شکل دیگری از کار با هنری به نام گرافیک سروکار داریم که اساس تیتراژ را شامل شده و سروشکل مدرن‌تری دارد. اتفاقی که با رشد نرم افزارهای پیشرفته رایانه‌ای، پررنگ‌تر از سابق شده و ایده‌های خلاقانه‌ زیادی را به سرانجام رسانده است.

همچنین می‌توان به حضور پرقدرت انیمیشن در تیتراژ‌های برنامه‌های تلویزیونی اشاره کرد که گاه موفق و گاه ضعیف و دور از انتظار از کار درآمده و بیش از هر چیز به قوه خلاقه سازنده‌اش ارتباط دارد.

یکی دیگر از عناصر کلیدی تشکیل‌دهنده تیتراژ‌ها موسیقی است که به برجسته‌تر و نیز جذاب‌تر شدن آن کمک قابل توجهی می‌کند. در حقیقت موسیقی، مکمل خلاقیت سازنده تیتراژ است که گاه با آواز خواننده‌ای همراه می‌شود. در یک دهه اخیر استفاده از ترانه بشدت در مجموعه‌های تلویزیونی طرفدار پیدا کرده و به‌جزء لاینفک تیتراژ‌ها بدل شده است. بخصوص تیتراژ پایانی که مدت زمان طولانی‌تری هم دارد، مکان مناسبی برای استفاده از ترانه است که گاه از خود سریال، شهرت بیشتری پیدا کرده‌ است! حال در ادامه به تعدادی از شاخص‌ترین تیتراژ‌ها در مجموعه‌های تلویزیونی خواهیم پرداخت که هریک از زاویه‌ای خاص به این موضوع پرداخته‌اند.

مختارنامه

داوود میرباقری که ارزش فراوانی برای تیتراژ کارهایش قائل است، در مختارنامه این امر را به اوج رسانده و دو تیتراژ درخشان را به مخاطبان خود هدیه داده است. در تیتراژ ابتدایی روی وجه حماسی انتقامگیری مختار ثقفی تاکید شده و از صدای گرم یکی از بازیگران کار (اکبر سلطانعلی) بهره گرفته شده است. اما تیتراژ پایانی همراه با صدای لالایی زنانه‌ای است که به عمق جان مخاطب نفوذ کرده و حس و حال غریبی دارد که تداعی‌کننده لالایی‌های اهل بیت امام حسین(ع) برای کودکانشان در صحرای کربلاست.

در کنار این مجموعه‌های تلویزیونی می‌توان به نمونه‌های درخشانی هم در دیگر برنامه‌های تولیدی سیما اشاره کرد که کمدی‌های 90 قسمتی شبانه از جمله آنها است. برای نمونه می‌توان به چارخونه اشاره کرد که حال و هوای شوخ و شنگش به بهترین شکل در تیتراژ ابتدایی‌اش به تصویر کشیده شده است.

هزاردستان

علی حاتمی ‌که فیلمسازی‌اش را به بافتن قالی تشبیه کرده، یگانه مجموعه تلویزیونی‌اش را به یک فرش دستباف زیبای ایرانی تبدیل کرده است. در این میان توجه خاصی را به تیتراژ مبذول کرده و وقت و هزینه زیادی هم پای آن صرف کرده است. دستان یک خوشنویس قلم نی را برداشته و می‌تراشد و روی صفحه کاغذ می‌گذارد که در ادامه به صدای شلیک گلوله و ریختن خون روی قاب تصاویر شخصیت‌های محوری هزاردستان ختم می‌شود. وی به بهترین شکل دو وجه متفاوت شخصیت رضا تفنگچی (خوشنویسی و تفنگچی بودن) را کنار هم قرار داده و به پایان نافرجام وی در کنار شخصیت‌هایی همچون ابوالفتح و مفتش شش انگشتی اشاره می‌کند. در این تیتراژ خط (کار رضا مافی) و موسیقی اثر مرتضی حنانه بشدت خودنمایی کرده و نقشی کلیدی در ساختار کلی آن دارد.

رعنا

سادگی یکی از مهم‌ترین عناصر یک اثر هنری است که هیچ‌گاه رنگ و بوی کهنگی به خود نمی‌گیرد. داوود میرباقری هم در نخستین مجموعه تلویزیونی‌اش از این ایده تبعیت کرده و تیتراژ رعنا را با بهره‌گیری از چند نشانه ساده که از دل داستان بیرون آمده، ساخته است. یک تابلوی نقاشی که یکی از شخصیت‌های اصلی کار طراحی کرده و به نوعی زندگی گذشته رعنایی را تداعی می‌کند که بخشی از وجودش در گذشته مانده است. در عین حال رگه‌هایی از انتظار هم در این تابلو به چشم می‌خورد که تداعی‌کننده انتظار طاقت‌فرسای رعنا برای بازگشت تنها پسرش است.

سلطان و شبان

داریوش فرهنگ و مهدی‌ هاشمی ‌این مجموعه را براساس قصه‌های کهن ایران زمین نوشته و شخصیت‌های خود را در این بستر تعریف کرده‌اند؛ از خود سلطان و بانویش گرفته تا وزیر اعظم و تلخک و دیگران. به همین دلیل هم تیتراژ سلطان و شبان از این ایده مرکزی تبعیت کرده و شمایلی نزدیک به قصه‌های کهن دارد. در اینجا هم موسیقی جذاب و شنیدنی بابک بیات به کمک آن آمده و کیفیت آن را دو چندان کرده است.

شب دهم

حسن فتحی که شیوه کارگردانی‌اش شباهت‌هایی به علی حاتمی ‌دارد، وسواس خوبی روی تیتراژ آثارش دارد تا جایی که انتخاب یکی از آنها به‌عنوان شاخص‌ترین بشدت دشوار به نظر می‌رسد. شب دهم که نگاهی نو و متفاوت به حماسه عاشورا داشته، در تیتراژش هم این خصیصه را رعایت کرده است. چه در تیتراژ ابتدایی و چه در پایان کار که با موسیقی فوق العاده فردین خلعتبری و صدای شنیدنی علیرضا قربانی همراه شده است. در واقع می‌توان ادعا کرد این دو تیتراژ به لحاظ خلاقیت در حد و اندازه‌های یک اثر مستقل هستند که تا مدت‌ها در ذهن مخاطبان خویش باقی می‌مانند.

ولایت عشق

مهدی فخیم‌زاده در دومین تجربه تلویزیونی مذهبی‌اش، سراغ زندگانی امام رضا(ع) رفته و اثر درخور توجهی را روانه آنتن کرده است، که تیتراژ ابتدایی درخشانی دارد. موسیقی فوق‌العاده بابک بیات همراه با صدای مسحورکننده محمد اصفهانی که ریتمی‌ حماسی هم دارد، مکمل این تصاویر است که با استفاده از روشی قدیمی‌ و امتحان پس داده کنار هم قرار گرفته‌اند.

سربداران

این مجموعه تاریخی جذاب که اوایل دهه 60 روی آنتن شبکه یک سیما رفته، به لحاظ فیلمنامه و ساختار در وضع خوبی به سر می‌برد، که بازپخش آن بعد از سه دهه نیز بر این امر صحه گذاشته است. تیتراژ درخشان سربداران ساخته اکبر عالمی ‌یکی از بهترین تیتراژ‌های تاریخ تلویزیون کشورمان است که در آن تصاویر بازیگران فیکس شده و به یک مجسمه سنگی تبدیل می‌شدند؛ کاری سخت و پیچیده آن هم با امکانات آن روزهای تلویزیون که جلوه‌ای نمادین به این تیتراژ بخشیده و آن را در خاطر علاقه‌مندانش ثبت کرده است.

محمد جلیلوند / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)