یاوران انقلاب در بزنگاه خطر

بعد از انقلاب هم روزنامه جمهوری اسلامی در طرف موافق و انقلاب اسلامی و آیندگان در طرف مطبوعات مساله‌ساز بودند و تاریخی پر فراز و نشیب را برای نسبت انقلاب اسلامی و مطبوعات ساختند؛ تاریخی که نگاهی اجمالی به آن، موضوع این گزارش است.

از نظر آماری، در دوران پیش از انقلاب اسلامی و در مقایسه با این روزها، مطبوعات زیادی در کشور وجود نداشته است. آمارهایی که دکتر علی منتظری در گزارش «طرح پژوهشی تحلیل و تفسیر فعالیت‌های فرهنگی کشور» آورده نشانگر این است که در سال 1353، هفت نشریه و در سال 1357، 60 نشریه در سراسر کشور مجوز گرفتند و این در حالی است که این رقم در سال 1359 به 145 نشریه می‌رسد. به‌طور کلی در دوره پهلوی دوم هر سال 14 نشریه مجوز گرفته است. جالب است بدانید از این میزان حدود 18 درصد مطبوعات، اساسا غیرفارسی و 24 درصد هم نشریات هفتگی بودند؛ نشریاتی که شماری از پرتیراژترین آنها مثل اطلاعات هفتگی یا کیهان ورزشی، در قسم مطبوعات غیرسیاسی و تفننی بودند. پس نخستین ویژگی مطبوعات قبل از انقلاب، تعداد کم آنها نسبت به بعد از انقلاب اسلامی و نیز عدم حضور بسیاری از مطبوعات در فضای مبارزه و انقلاب بوده است. البته باید از مطبوعات ادبی و فرهنگی یاد کرد که با استفاده از ادبیات یعنی شعر و داستان سعی می‌کردند مقاومتی در برابر سیاست‌های رژیم شاه ایجاد کنند. همچنین باید از برخی نشریات مذهبی مثل مکتب اسلام هم یاد کرد که نقشی مهم در توسعه ادبیات دینی داشتند ولی باز هم نباید آنها را نشریاتی دانست که مختص فضای مبارزاتی هستند یا کارکرد لازم برای اطلاع‌رسانی در روزهای انقلاب را داشتند.

البته مشکلات دیگری هم در راه استفاده از مطبوعات دوران قبل از انقلاب اسلامی بوده است. اصلی‌ترین عامل این بوده که مهم‌ترین مطبوعات در آن زمان تحت نفوذ حکومت منتشر می‌شدند. چه اطلاعات عباس مسعودی که خود یکی از سناتورهای انتصابی بود، چه کیهان مصطفی مصباح‌زاده که تلاش می‌کرد فضای متفاوتی را پیش ببرد و چه حتی آیندگان داریوش همایون که مثلا می‌خواست جامعه را از فضای دوقطبی کیهان و اطلاعات بیرون بیاورد، آن قدر تحت لوای حکومت پهلوی بودند که مقاله دستوری چاپ شده در یکی از آنها یعنی اطلاعات باعث شد آتش قیام مردم که از خرداد 1342 به نوعی زیر خاکستر بود، دوباره روشن شود و قیام 19 دی قم و بعد از آن، قیام‌های شهرهای مختلف را به همراه داشته باشد.

جالب است بدانید فشارها آن‌قدر زیاد بود که همین مطبوعات هم در مهرماه 1357 به مدت سه روز اعتصاب کردند و بعد از آن با موافقت دولت با رعایت حقوق مصرح مطبوعات در قانون اساسی و عدم دخالت در کارشان، کار خود را آغاز کردند. البته دولت نظامی ازهاری، باعث اعتصاب بزرگ مطبوعات شد و بعد از سقوط این دولت و روی کار آمدن دولت بختیار بود که مطبوعات عملا به صف انقلاب اسلامی پیوستند. آنها در این میان، حدود دو ماه رسالت خود را بخوبی انجام دادند، ولی به‌طور کلی نمی‌توان گفت انقلابیون از مطبوعات به عنوان یک رسانه استفاده کردند. کما این‌که امام خمینی(ره) فقط بعد از اعتصاب 62 روزه مطبوعات و از نیمه دی‌ماه 57 توانستند از طریق مطبوعات صدای خود را به گوش مردم برسانند. این در حالی است که امام خمینی مجموعا 55 مصاحبه با روزنامه‌ها و مجلات خارجی داشتند و به‌طور کلی از این ابزار استفاده خوبی کردند.

باید در نظر داشت یکی دیگر از مشکلات ساختاری برای استفاده از مطبوعات در جریان مبارزه برای انقلاب اسلامی، بی‌سوادی بود که در آن روزها در شهرهای کوچک و روستاها فراوان بود و از این‌رو مخاطب مطبوعات را عملا در تهران و شهرهای بزرگ خلاصه می‌کرد، چنان‌که 82 درصد مطبوعات نوپا در دوره پهلوی دوم در تهران منتشر می‌شدند.

از نگاهی می‌توان مطبوعات دوران پهلوی را به ارتش تشبیه کرد. روزگاری بود که آنها در مقابل صف مبارزه ایستادند، ولی در بزنگاه نهایی به انقلاب پیوستند و تصاویر ماندگار ما از آن روزها را ساختند؛ تصاویر تیترهای «شاه رفت» و «امام آمد.»