مهمترین رویدادهای روز کودتای انگلیسی رضا خان

مهمترین رویدادهای این روز عبارتند از:

کودتا علیه دولت سپهدار

در ساعت یک بامداد، دو هزار و پانصد تن قزاق به فرماندهی رضاخان که از قزوین حرکت کرده بودند، از دروازه‌های قزوین و حضرت عبد‌العظیم‌ (علیه‌السلام) به تهران وارد شده و بدون هیچ درگیری خاصی شهر تهران را تصرف و دولت سپهدار را سرنگون کردند. قزاق‌ها مراکز مهم و استراتژیک شهر را تصرف کرده کنترل سازمان‌های دولتی را به دست گرفته و با احمد شاه وارد مذاکره شدند.

توقیف رجال کشور

کودتاچیان تمام صبح امروز به توقیف شخصیت‌ها و تعطیل کردن احزاب مشغول بودندآنها دو دسته از مردم را دستگیر و به قزاقخانه می‌بردند. دسته‌ای از آنان خانواده‌‌های مهم و برجسته، مانند نخست‌وزیران پیشین، وزرای سابق، شخصیت‌های عالیرتبه و یا ثروتمندان بودند و دستة دیگر، سران گروه‌های مخالف قرارداد ایران و انگلیس، بودند.

برخی توقیف‌شدگان عبارت بودند از : شاهزاده فرمانفرما (رئیس سابق دولت، حاکم پیشین فارس)، شاهزاده نصرت‌الدوله (وزیر خارجه سابق) و شاهزاده سالار لشکر (وزیر جنگ سابق) و پسرش، شاهزاده عین‌الدوله (رئیس سابق دولت)، سپهدار اعظم (رئیس سابق دولت)، سعدالدوله (رئیس سابق دولت)، امیر نظام (وزیر جنگ سابق) مشاورالسلطنه (وزیر خارجه سابق)، مشاورالدوله (معاون وزارت جنگ)، محتشم‌السلطنه (وزیر خارجه سابق)، ناصرالسلطنه (وزیر سابق) و پسرش، مختارالدوله (وزیر سابق)، مستشارالدوله (وزیر سابق)، ممتازالملک (وزیرسابق)، حاجی امین الضرب (سرمایه‌دار و بازرگان)، حاجی معین‌التجار بوشهری (سرمایه‌دار و بازرگان)، امام جمعه تهران، حاجی محمد تقی بنکدار، ارباب جمشید، سید حسن مدرس، میرزا یانس ارمنی (متهم به بلشویک)، دکتر مهدی خان (پزشک و عضو سابق کمیسیون کارشناسان ایران و انگلیس)، تعداد دستگیر شدگان بیش از دویست نفر بودند، ولی بختیاری‌ها و خاندان مخبر‌السلطنه (والی آذربایجان) مستثنی شده بودند. افکار عمومی، سفارت انگلیس را مسبب کودتا می‌دانست. سپهدار اعظم رئیس‌الوزرای وقت نیز از بیم دستگیری به سفارت انگلیس گریخت. به سپهدار که به سفارت انگلیس گریخته بود اطمینان داده شد، نگران نباشد.

مقاومت اندک در برابر کودتاچیان

در روز کودتا فقط کلانتری‌ها در برابر کودتاچیان کمی مقاومت کردند. ماژور «بیرلینگ» (Byerling) معاون رئیس پلیس تنها افسر سوئدی وفادار به قانون بود که در مقر کلانتری مرکز حضور داشت و به هیچ وجه حاضر نشد، در برابر گلوله های مسلسل و توپ‌های سنگین پانصد قزاق محاصر کننده کلانتری، تسلیم شود. وی در این مقاومت به طور معجزه آسایی نجات یافت. ولی هشت پلیس به شدت مجروح و یک پلیس و دو زندانی کشته شدند.

گشت‌زنی قزاق‌ها در خیابان‌های تهران

در همه خیابان‌های شهر تهران قزا‌ق‌ها به گشت‌زنی و پاسداری مشغول بودند، در جلو عمارت قزاقخانه نیز یک توپ شنیدر صحرائی گذاشته و مسلسل‌ها هم در برج‌های اطراف میدان مشق دیده می‌شد.

تعطیلی بازار تهران

در پی کودتای نظامیان، امروز، بازارهای تهران تعطیل و شهر کاملاً آرام بود.

جلوگیری از بست‌نشینی در کنسولگری‌ها

قزاق‌های کودتاچی مسئولیت حفاظت از کنسولگری‌ها را به عهده گرفتند تا مطابق معمول و مرسوم کسی در این مکان‌ها متوسل به «بست» نگردد.

دیدار مسعودخان کیهان با هوپنو

صبح امروز مسعود خان کیهان و بیان خان (برادر زن منوچهر خان سپانلو) به دیدار «هوپنو» کاردار سفارت فرانسه رفتند. طی این ملاقات آنها از طرف رضاخان به هوپنو اطمینان دادند، فرانسویان مورد رعایت و احترام قرار خواهند گرفت. آنان از کاردار فرانسه خواستند، از مراجعة ایرانیان به نمایندگی این کشور جلوگیری نماید.

ماژور کاظم‌خان حاکم نظامی تهران شد

ماژور «کاظم‌خان سیاح» به عنوان حاکم نظامی تهران معرفی شد. کاظم خان سیاح که یکی از عوامل اصلی کودتا به شمار می‌رفت از دو روز قبل برای آخرین بررسی نقشه و اجرای عملیات کودتا در تهران به سر می‌برد

انتصاب رئیس زندان قزاقخانه

امروز نایب کریم آقا (کریم بوذرجمهری) به ریاست زندان قزاقخانه منصوب شد.

ملاقات نرمن با احمدشاه

صبح امروز «نرمن» وزیرمختار انگلیس با احمدشاه ملاقات نمود و به او توصیه کرد با رهبران کودتا رابطه برقرار کند و به تقاضاهای آنان پاسخ مثبت دهد در حالی که احمدشاه بسیار ترسیده بود، «نرمن» در مورد سلامت شخصی‌اش به او اطمینان داد.

نگرانی اتباع فرانسه از اوضاع تهران

امروز عده‌ای از فرانسویان به سفارت فرانسه رفتند تا اخبار لازم را بدست آورند.

کاردار سفارت فرانسه نیز با اتومبیل به مناطق مختلف تهران رفت تا دیگر هموطنان خود را آگاه کند که در امان هستند و نگرانی آنان را برطرف نماید.

قطع سیم تلگراف بین شیراز و تهران

در پی قطع خطوط تلگراف در کشور، بامداد امروز نیز سیم تلگراف شیراز ـ تهران قطع شد. هر کس این پیش‌آمد را به نوعی تعبیر می‌کرد.

وحشت اهالی قم

از آن‌جا که ارتباط تلگرافی خط قم و ساوه و عراق (اراک) هنوز قطع نشده بود.

اخبار مختلفی از مرکز بدان نواحی ارسال می‌شد، از جمله به قم خبر داده شده بود که قزاق‌ها بلشویک شده تهران را گرفته و غارت کرده‌اند، مردم قم از این خبر وحشت زده شده و اجناس مغازه‌ها و دکاکین را به خانه‌های خود برده و پنهان کردند و تعدادی از مردم نیز در صحن حضرت معصومه (علیهاالسلام) اجتماع نمودند.

بازگشت ایرانیان مقیم قفقاز

«ساعدالوزاره» کنسول ایران در بادکوبه، که چهار ماه پیش به تفلیس رفته بود، شش روز پیش به ایران بازگشت.

در اثر اقدامات و فعالیت‌های وی در خصوص بازگرداندن ایرانیانی که به علت جنگ روسیه و گرجستان در قفقاز دچار مشکل شده بودند، امروز یک کشتی حامل یکصدوپنجاه نفر از اتباع ایران وارد آستارا شدند.

اخبار حاکی از آن بود که بقیه اتباع ایرانی نیز به زودی به ایران باز خواهند گشت.

صدور اعلان از سوی رضاخان

اعلانی با عنوان «حکم می‌کنم» از سوی رضاخان بر دیوارهای شهر تهران نصب شد. متن اعلان به شرح ذیل بود:

« ماده اول ـ تمام اهالی شهر طهران باید ساکت و مطیع احکام نظامی باشند.

ماده دوم ـ حکومت نظامی در شهر برقرار و از ساعت هشت بعد از ظهر غیر از افراد نظامی و پلیس مأمور انتظامات شهر کسی نباید در معابر عبور نماید.

ماده سوم ـ کسانی که از طرف قوای نظامی و پلیس مظنون به مخل آسایش و انتظامات واقع شوند فوراً جلب و مجازات سخت خواهند شد.

ماده چهارم ـ تمام روزنامجات و اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت به کلی موقوف و بر حسب حکم و اجازه که بعد داده خواهد شد، باید منتشر شوند.

ماده پنجم ـ اجتماعات در منازل و نقاط مختلفه به کلی موقوف، در معابر هم اگر بیش از سه نفر گرد‌هم باشند با قوة قهریه متفرق خواهند شد.

مادة هفتم ـ تا زمان تشکیل دولت تمام ادارات و دوایر دولتی غیر از ادارة ارزاق تعطیل خواهد بود. پستخانه، تلفونخانه و تلگرافخانه هم مطیع این حکم خواهند بود.

ماده هشتم ـ کسانی که در اطاعت از مواد فوق خودداری نمایند به محکمه نظامی جلب و به سخت‌ترین مجازات‌ها خواهند رسید.

ماده نهم ـ کاظم خان به سمت کماندانی شهر انتخاب و معین می‌شود و مأمور اجرای مواد فوق خواهد بود.

رئیس دیویزیون قزاق اعلیحضرت اقدس شهریاری و فرمانده کل قوا رضا»

برگزاری مجلس ترحیم سیدمحمد طباطبایی

به مناسبت درگذشت «سیدمحمد طباطبایی»، از رهبران معروف نهضت مشروطیت، بعد از ظهر دیروز و امروز از طرف وزارت عدلیه، مجلس ترحیمی در مسجد ناصری تهران برگزار شد.

درگیری اشرار ترکمن با ژاندارم‌ها

گزارش‌های رسیده از استرآباد حاکی از آن بود که اشرار ترکمن هنوز دست از جنگ نکشیده و گاهی به ژاندارم‌ها حمله می‌کردند ولی نیروهای ژاندارمری موفق شده بودند، این حملات را دفع کنند

حمل پول از اصفهان به شیراز و بوشهر

از طرف بانک شاهنشاهی اصفهان، مبلغی پول نقد و بعضی اشیاء دیگر به شیراز و بوشهر حمل گردید.

وضعیت نامساعد معیشتی کارکنان دولت در زنجان

به خاطر اوضاع نامطلوب امور مالیه در زنجان، کارکنان حوزه حکومت و اداره نظمیه به علت دریافت نکردن حقوق شش ماه گذشته خود، دچار عسرت و تنگدستی شده بودند.

بازگشت شوکت‌الملک علم به بیرجند

شوکت‌الملک که مدتی در سیستان حضور داشت پس از حل مسائل سرحدی ایران و افغانستان و رسیدگی به امورات معوقه آن منطقه امروز با اتومبیل عازم بیرجند گردید.

بازگشت آرامش نسبی به تهران

تهران نخستین شب پس از کودتا را در آرامش نسبی گذراند. گشتی‌هایی مرکب از قزاق‌ها و پاسبان‌های نظمیه در تمام طول شب مشغول حراست و حفاظت از شهر بودند و فقط گهگاه صدای شلیک گلوله به گوش می‌رسید.

منبع: روزشمار تاریخ معاصر ایران جلد اول موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی صفحه 1 تا 6