دکترین «نظامیگری نفتی» اعراب در حاشیه خلیج فارس

پنج سال قبل موسسه بین‌المللی «استکهلم» با ارائه آماری نشان داد که از سال 1988 تا 2006، بودجه نظامی کشورهای خاورمیانه 40 درصد رشد یافته و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس از سال 1997 تا 2006 بالغ بر 300 میلیارد دلار در زمینه خرید تجهیزات نظامی سرمایه‌گذاری کرده‌اند به‌گونه‌ای که رتبه اول افزایش بودجه نظامی جهان در این سال‌ها به کشورهای عضو این شورا اختصاص دارد.

این هراس امنیتی که تلاش شده با تقویت ارتش‌های اجاره‌ای در منطقه جبران شود، باعث شده ریاض که سال 2013 در مجموع 56.7 میلیارد دلار هزینه نظامی کرده بود، در سال 2014 بودجه نظامی خود را 17 درصد بیشتر کند. موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم در گزارش سالانه خود با عنوان «روند هزینه ارتش‌های جهان در سال 2014»، ریاض را پس از آمریکا، چین و روسیه پرخرج‌ترین ارتش جهان ارزیابی کرده و آمارها نشان می‌دهد بودجه نظامی عربستان در ۱۰سال اخیر بیش از دو برابر رشد داشته است. به گزارش پایگاه اینترنتی گلوبال فایر پاور، تعداد نیروهای ارتش عربستان به 233 هزار نفر می‌رسد و تعداد نیروهای ذخیره آن 25 هزار نفر است. ارتش عربستان 1909 تانک، 4890 خودروی زرهی، 977 جنگنده، 368 هلیکوپتر و 23 یگان دریایی دارد.

البته این سرمایه‌گذاری هنگفت نظامی نه فقط نتوانسته کمکی به افزایش ضریب امنیتی عربستان کند، بلکه چالش‌های امنیتی این کشور را افزایش داده و به رقابت‌ تسلیحاتی در منطقه منتهی شده است. شاید برای همین است که بودجه نظامی کشورهای خاورمیانه سال ۲۰۱۳ میلادی با ۴ درصد رشد به ۱۵۰میلیارد دلار رسیده است.

گزارش موسسه آی.اچ.اس (IHS) در مورد هزینه‌های نظامی کشورهای مختلف در سال 2013 نشان می‌دهد کشورهای جهان در مجموع در این سال 1500 میلیارد دلار را به هزینه‌های نظامی اختصاص داده‌اند و در میان چهار کشوری که بودجه‌های نظامی آنها بیشترین رشد را داشته، سه کشور در منطقه خاورمیانه قرار داشته است. سال 2013 هزینه‌های نظامی آنگولا به میزان 39 درصد افزایش یافته که بیشترین افزایش بودجه نظامی محسوب می‌شود و پس از آن کشورهای عمان، عراق و بحرین قرار دارند که بودجه نظامی آنها به ترتیب 36، 32 و 29 درصد افزایش یافته است.

در چارچوب رقابت تسلیحاتی در منطقه، بودجه نظامی عمان در 2013 معادل 9.3 میلیارد دلار بوده و ارتش این کشور هم با 62 هزار نیرو و 20 هزار نیروی ذخیره، 215 تانک، 1040خودروی زرهی، 101 جنگنده، 42 هلیکوپتر و هشت یگان دریایی در جایگاه نهم در میان کشورهای عربی و در جایگاه شصت‌ونهم در میان ارتش‌های جهان قرار دارد. ارتش کویت نیز با ‌‌14 هزار و 500 نیرو، 368 تانک، 932 خودروی زرهی، 108 جنگنده، 44 هلیکوپتر و 44 یگان دریایی در جایگاه دهم قدرتمندترین ارتش‌های عربی و در جایگاه هفتادو‌چهارم جهان قرار دارد و بودجه دفاعی آن به 5.1 میلیارد دلار می‌رسد.

گفته می‌شود قطر، دیگر عضو شورای همکاری خلیج فارس هم 10 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به تجهیز نیروی نظامی خود اختصاص می‌دهد.

بحرین هم از نظر افزایش هزینه‌های نظامی سال 2013 پس از عراق قرار گرفته و یکی از 23 کشوری بود که هزینه نظامی بالایی داشتند. بر اساس آمارهای بین‌المللی، هزینه نظامی بحرین در مقایسه با سال 2004 با 110 درصد افزایش به یک میلیارد و 236 میلیون دلار رسید که بالاترین رقم هزینه نظامی در تاریخ بحرین به شمار می‌آید و به نظر می‌رسد افزایش این هزینه‌ها ناشی از خرید سلاح‌هایی است که از آن در سرکوب ناآرامی‌های داخلی استفاده می‌شود. این در حالی است که بر اساس رتبه‌بندی که موسسه HIS آمریکا در مورد ارتش کشورهای خاورمیانه انجام داده است، ارتش بحرین در بین کشورهای حاشیه خلیج فارس در جایگاه آخر قرار دارد.

گفته می‌شود ارتش امارات هم پنجمین ارتش قدرتمند در میان کشورهای عربی و چهل‌و‌دومین ارتش قدرتمند در جهان است. تعداد نیروهای ارتش امارات 65 هزار نفر است و نیروهای ذخیره در اختیار ندارد. ارتش امارات 545 دستگاه تانک، 1540 خودروی زرهی، 457 جنگنده، 140 هلیکوپتر و 70 یگان دریایی دارد و بودجه دفاعی آن به 15.2 میلیارد دلار می‌رسد.

فنلا مک‌گرتی، تحلیلگر ارشد موسسه آی.اچ.اس درباره تکیه بیش از اندازه اعراب حاشیه خلیج فارس به نیروی نظامی، به خبرگزاری بلومبرگ گفته که رشد هزینه‌های نظامی در منطقه خاورمیانه جالب توجه است بخصوص که در میان 10 کشوری که دو سال قبل بیشترین رشد هزینه‌های نظامی را تجربه کرده‌اند، شش کشور در منطقه خاورمیانه قرار دارند. او از عمان، عربستان، بحرین و امارات عربی متحده که همگی عضو شورای همکاری خلیج فارس هستند، به‌عنوان کشورهایی در منطقه یاد کرده که بودجه نظامی آنها به میزان قابل توجهی روبه افزایش است.

اگرچه به‌نظر می‌رسد یکی از دلایل اصلی این خریدهای نظامی سرسام‌آور پروژه تبلیغاتی لابی‌های کارخانجات اسلحه‌سازی غرب تحت چارچوب کلی «ایران‌هراسی» باشد، اما جالب اینجاست که تحریم‌های نظامی ایران باعث شده کشورمان تقویت بنیه دفاعی خود را عمدتا معطوف به تولید داخلی کرده و بر خلاف کشورهای عربی منطقه، وابسته به کشورهای دیگر نباشد. تهران بارها اعلام کرده که توان دفاعی خود را بر اساس دکترین بازدارندگی فعال گسترش داده و برخلاف برخی دیگر از کشورها که سابقه تجاوز نظامی به همسایگان خود را دارند، کارنامه هراس‌انگیزی نداشته که بخواهد کشورهای منطقه را بترساند. بنابراین برخی تحلیلگران بر این عقیده هستند که شاید ترس امنیتی اعراب و هزینه‌های بالای نظامی آنها، نه از برنامه‌های موشکی یا هسته‌ای ایران، بلکه از نارضایتی‌های داخلی است.

با وجود این به‌نظر می‌رسد اگر کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، تنها بخشی از دلارهای نفتی هزینه‌شده خود در راه خرید ابزارهای نظامی را برای تقویت تبادلات اقتصادی میان خود هزینه کنند، هم دغدغه‌های امنیتی‌شان کاهش خواهد یافت و هم ارتش‌های پرهزینه و البته ناکارآمدشان، می‌توانند در سایه همبستگی اقتصادی، به‌جای تجاوز به دیگر همسایگان عرب، برای تأمین امنیت دسته‌جمعی در منطقه و جلوگیری از نفوذ بازیگران فرامنطقه‌ای بکوشند.