عوارض جانبی کم ستاره شدن آسمان شب

واقعیت این است که قضیه عمیق‌تر از این حرف‌هاست. مساله اصلی برمی‌گردد به نوع جدیدی از آلودگی که ره‌آورد قرن معاصر برای بشر است؛ آلودگی نوری. همان نورهایی که قرار است شب‌ها معابر و ساختمان‌ها را روشن کند، در موارد متعددی به علت نبود مدیریت صحیح این نورهای مصنوعی و نگذاشتن سرپوشی بر آنها، آسمان را هم روشن می‌کند. آنقدر که ستاره‌هایی که از فاصله صدها سال نوری دورتر، کورسویی از نورشان به زمین می‌رسد در برابر روشنایی ناشی از نورهای مصنوعی رنگ می‌بازند.

اگر یک بار تماشای ستارگان زیر آسمانی تاریک در نواحی کویری و کوهستانی را تجربه کرده باشید، آنگاه بهتر متوجه منظورم از آسمان تاریک خواهید شد. زیر آسمان تاریک به قول قدیمی‌ها چشم، چشم را نمی‌بیند! اگر ماه در آسمان نباشد تا روشنایی محیط را مهتاب تأمین کند، خواهید دید در آسمان تاریک نور ضعیفی محوطه را روشن می‌کند که ناشی از تابش ستاره‌های بی‌شمار نوار شبح‌گون راه شیری است. این نوار زیبا در نیمه شب‌های بهاری، از شمال شرقی به جنوب غربی در پهنه آسمان شب کشیده شده است. در چنین آسمانی نه تنها ماه که سیاره‌ درخشانی مانند زهره می‌تواند سایه‌ ضعیفی از اجسام ایجاد کند. گاهی تاریکی در چنین آسمانی به حدی می‌رسد که اگر از خودرو پیاده شوید و چند متری از آن دور شوید، ممکن است بدون چراغ قوه در پیدا کردن دوباره آن دچار مشکل شوید. این‌ها همه در حالی است که امشب اگر به بام منزل بروید و ‌ آسمان شهر یا حتی روستایتان را با چنین آسمانی مقایسه کنید، خواهید دید نورهای مزاحم آن قدر زیاد است که بتوانید همین سطور روزنامه را بدون استفاده از چراغ قوه بخوانید.

شدت آلودگی نوری وقتی بیشتر می‌شود که مشکل غبار و ریزگردهای سال‌های اخیر را هم به موضوع اضافه کنیم ‌. در این حالت نورهای مصنوعی تابیده به آسمان از غبارها بازتاب می‌شوند و هر چه شدت غبارها بیشتر باشد، حجم بازتابش نور و آلودگی نوری شدیدتر خواهد بود. البته موضوع آلودگی هوا و افزایش ذرات معلق و در نتیجه سوخت‌های فسیلی نیز در کم ستاره شدن آسمان شب در سال‌های اخیر نقش دارد؛ ولی نه به اندازه آلودگی نوری و موضوع ریزگردها.

بحث آلودگی نوری فقط به کم شدن تعداد ستاره‌های آسمان شب محدود نمی‌شود که اگر همین بود ، نیازمند توجهی جدی به‌خاطر ‌از دست رفتن بخشی از طبیعت بود. واقعیت این است که ابعاد وخامت عوارض جانبی آلودگی نوری فراتر از مشکل صنفی منجمان است. بر هم خوردن چرخه نوری در طبیعت تاثیرات مهمی بر زندگی و روابط میان موجودات زنده می‌گذارد. در واقع شاید بشود با اصلاح زاویه تابش لامپ‌ها، تا حدی به بازگشت دوباره آسمان تاریک به زندگی روزمره کمک کرد، اما کماکان آثار زیانبار نورهای مصنوعی بر اکولوژی منطقه باقی خواهد ماند. مرگ پرنده‌های مهاجر به علت روبه‌رو شدن با ساختمان‌های بلندِ روشن و گم شدن بچه لاک‌پشت‌های دریایی در مسیر راهیابی به دریا از مهم‌ترین نمونه‌هایی است که خطر گسترش آلودگی نوری را بیش از پیش برای محیط زیست روشن می‌کند.

اثر آلودگی نوری بر زندگی جانوران

آلودگی نوری قدرت جهت‌یابی پرندگان را مختل می‌کند و گم کردن راه لانه و مسیرهای مهاجرت ساده‌ترین اتفاقی است که در سرنوشت آنها رقم می‌خورد. مطالعات نشان می‌دهد نورهای قرمز و آبی که برای تزئین آسمان‌خراش‌ها استفاده می‌شود، پرندگان را به سوی خود جذب می‌کند و این اتفاق در نهایت به برخورد دسته‌های پرندگان با ساختمان‌های بلند شهری و کشته شدن آنها منجر می‌شود. نورپردازی نامناسب موجب خیرگی یا کوری موقت در پرندگان در حین پرواز می‌شود و همین امر موجبات برخورد آنها با یکدیگر و با برج‌ها را فراهم می‌کند.

نتایج مطالعات نشان می‌دهد نورهای مصنوعی در شب موجب اختلال در تمرکز و جفت‌یابی برخی حیوانات شده و همین موضوع سبب می‌شود حیوانات شکارگر، بسیاری از پروانه‌ها و ماهی‌ها را آسان‌تر شکار کنند. این اتفاق به تدریج اختلالات شدیدی در چرخه طبیعت و رفتار جانوران ایجاد خواهد کرد که پاره‌ای از آنها با گذشت زمان تبعات جبران‌ناپذیری بر محیط زیست خواهد داشت. زندگی بسیاری از سمندرها نیز زیر نورهای مصنوعی ‌‌مختل شده و ساعت‌ها بدون حرکت ساکن می‌مانند. این عدم حرکت موجب مرگ تدریجی و از بین رفتن آنها توسط صیادان شب می‌شود. قورباغه‌ها نیز زیر نور مصنوعی تغذیه‌شان مختل می‌شود و در صورت تداوم این وضع به مرگ آنها منجر می‌شود.

عوارض آلودگی نوری بر سلامت انسان

احتمالا از زیست‌شناسی دوران دبیرستان مفهوم ساعت زیستی (ساعت بیولوژیک) را به یاد دارید؛ ساعت طبیعی فعالیت‌های بدن که با طلوع و غروب خورشید و روشنایی و تاریکی طبیعی محیط زیست برای هر موجود زنده و از جمله انسان تنظیم می‌شود. تنظیم چرخه خواب و بیداری، فعالیت قلب، مصرف اکسیژن، دمای بدن و ترشح بسیاری از غدد در بدن انسان وابسته به این است که رفتار فیزیولوژیک موجود زنده با ساعت زیستی او منطبق باشد. از این رو است که بسیاری از پزشکان بر منظم بودن زمان فعالیت خواب و بیداری افراد تأکید می‌کنند. تغییرات روشنایی طی روز از طریق میزان ترشح هورمونی به نام ملاتونین از غده پینه‌آل در مغز، ساعت زیستی بدن را تنظیم می‌کند. میزان ترشح این هورمون در شب ده برابر بیشتر از روز است.

جالب اینجاست که اگر انسان در محیط روشن حضور داشته باشد، با وجود بستن چشم‌ها نیز کماکان سطح ترشح این هورمون به مقدار اندکی باقی خواهد ماند. در نتیجه اگر اتاق خوابتان هنگام شب تاریک نباشد و نور چراغ خواب، تلویزیون، مانیتور یا حتی ورود نور مزاحم از چراغ‌های خیابان تاریکی اتاق‌تان را بر هم بزند، در این صورت ترشح هورمون ملاتونین در بدن شما مختل می‌شود و این موضوع به مرور زمان احتمال بروز بیماری‌های قلبی، افسردگی و سرطان پستان در زنان را افزایش خواهد داد. این موضوع تا آن حد جدی است که چندی پیش سازمان جهانی بهداشت هشدار داد افرادی که شیفت کاری‌شان به گونه‌ای است که شب باید زیر نورهای مصنوعی کار کنند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند سرطان پروستات و ‌پستان قرار می‌گیرند. امروزه بسیاری از پزشکان ریشه افسردگی و ناهنجاری خلق و خوی عمومی مردم را به فاصله گرفتن از زندگی به روال طبیعی نسبت می‌دهند و آلودگی نوری را از مهم‌ترین قاتلان طبیعت و مخل آرامش طبیعی انسان در شب می‌دانند.

عکسی که در این صفحه می‌بینید، نمایی از پهنه سرزمین ایران در شب از فضاست. همان‌طور که می‌بینید شدت آلودگی نوری تابیده شده از لامپ‌ها و منابع نوری شهری به وضوح از فضای ماورای جو پیداست. برای تابش این پرتوهای نور مصنوعی هزینه زیادی مصرف شده و حالا هدررفت آنها نه تنها طبیعت را از بین می‌برد، بلکه بلای جان انسان‌ها نیز شده است. این موضوعی است که توجه نهادهای متولی دولتی و خصوصی را در نورپردازی شهری و جاده‌ای و مشارکت همگانی در اصلاح استفاده از منابع نوری می‌طلبد.

کاظم کوکرم / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)