بهره‌برداری عبادی از سبک زندگی رمضانی

ویژگی‌های خاص ماه مبارک رمضان چه تاثیراتی می‌تواند بر سبک زندگی ما داشته باشد؟

ما در ماه مبارک رمضان واجد سبک زندگی خاصی می‌شویم و اصلی‌ترین اثر این سبک زندگی رمضانی نوعی تحول و اصلاح سبک روابط با خود، خدا و دیگران است. ما در سایه ماه مبارک رمضان نوع روابط خودمان را مورد تجدید نظر قرار می‌دهیم و با تکرار منظم برخی رفتارها اصلاحاتی را در این روابط ایجاد می‌کنیم. البته هر قدر آداب و قواعد و مستحبات این ماه را بهتر انجام بدهیم، آن آثار را بیشتر شاهد خواهیم بود.

این سه سطح از روابط که اشاره کردید، مؤلفه‌های اصلی سبک زندگی هستند و نتیجه تحول در آنها اصلاح کلی در سبک زندگی ماست.

بله. اولین گام در این مسیر اصلاح سبک روابط با خود است. در طول سال، عوامل مختلفی سبب جدا شدن انسان از خود و سبب فراموشی سطوح متعالی انسان و نیازهای متعالی می‌شود. این عوامل همچون خار و خاشاکی هستند که اطراف بذر وجودی ما را می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد آن بذر بدرستی رشد کند. این بذر که بذر توحیدی وجود انسان و ابعاد معنوی اوست برای رشد نیاز به مقدمات و سبک زندگی خاصی دارد که اگر آن سبک رعایت نشود شرایط این رشد فراهم نمی‌شود.

در ماه مبارک رمضان و با عمل به توصیه‌های دینی، خود انسان احیا می‌شود. این امر از این مسیر محقق می‌شود که با مراقبتی که صورت می‌گیرد و توجهی که انسان به خود متعالی‌اش می‌کند، نوری به وجود او می‌تابد و ضمن این که تا حدی خار و خاشاک‌ها شناسایی می‌شود، بذر توحید نیز با آب و نور لازمی که به آن می‌رسد تغذیه و تقویت می‌شود. این گونه است که اگر در زندگی رمضانی آن اتفاق به درستی بیفتد و آن بذر بخوبی تغذیه شود، تحولی در سبک ارتباط با خود پدید می‌آید.

چگونه این تاثیر می‌تواند در طول سال هم باقی بماند؟

به دلیل این که سبک زندگی متکی بر تکرار منظم رفتار است، این تکرار خود به خود به آثار ماندگاری در ذهن و دل انسان در طول دیگر ماه‌ها نیز منجر خواهد شد. به همین دلیل، در روایات تأکید شده بر این که بر رفتار واحدی استمرار بورزید و برنامه ثابتی را در زندگی داشته باشید و گفته شده «قلیل یدوم»، یعنی امر کوچکی که استمرار داشته باشد، بهتر است از رفتار زیادی که استمرار نداشته باشد. به عبارت دیگر استمرار رفتار، ولو در یک رفتار جزئی، در زندگی بسیار تاثیرگذار است.

این تکرار منظم رفتار، چیزی است که در رمضان پیش‌بینی شده است. حالا اگر کسی در رمضان برنامه‌ای قرار دهد که هر روز ظهر وقت خوبی را به نماز اختصاص بدهد و با دل فارغ با خدا حرف بزند یا صبح با دل فارغ با خدا سخن بگوید و این دغدغه را نداشته باشد که الان می‌خواهد فلان غذا را بخورد یا فلان نیاز جسمی را برآورده کند یا سریع به سر کار برود، بلکه با فرصت و تأملی بیشتر با خدا سخن بگوید، تکرار این رفتارها در دل انسان تاثیرگذار است. این تاثیر حتی در شناخت و معرفت هم هست؛ چرا که میان رفتار انسان و نوع گرایش‌ها و معرفت‌های او رابطه وجود دارد.

ما در روایات داریم که خدا می‌گوید، اگر شما به آنچه می‌دانید عمل کنید ما علم و فهم و معرفت آنچه را که نمی‌دانید به شما خواهیم داد. این عمل می‌تواند بر معرفت انسان تاثیرگذار باشد. بنابراین رعایت واجبات و مستحبات رمضانی در عمل، می‌تواند معرفت‌هایی را تولید یا در دل‌ها زنده کند که این معرفت در دیگر ماه‌ها تاثیر خودش را نشان بدهد.

بنابراین سبک زندگی رمضانی به اصلاح روابط با خود و بازگشت حقیقی به خویشتن و در نتیجه بازگشت حقیقی به خدا منجر می‌شود.

به نظر می‌رسد، همه این‌ها به دلیل برنامه خاص ماه مبارک رمضان است که جنبه‌های عبادی منحصر به فرد دارد. نظر شما چیست؟

قطعا همین‌طور است و در این مسیر، مهم‌ترین چیز قصد رضای الهی و قرب خداوند است. ما ممکن است در طول سال هم از صبح تا شب گرسنه یا تشنه باشیم اما اگر نیت روزه نداشته باشیم، روزه حساب نمی‌شود.

نکته دیگر این که این جنبه‌های عبادی می‌تواند سطوح مختلفی داشته باشد. برای مثال همین که عده‌ای از مردم در این ماه بیش از دیگرماه‌ها به نماز اول وقت توجه می‌کنند، یک بهره‌برداری خاص عبادی از سبک زندگی رمضانی است که از صرف گرسنگی و تشنگی فراتر می‌رود. آدابی که در ماه رمضان به مسلمانان توصیه شده، تاکید دارد که محدود شدن به گرسنگی و تشنگی حداقل روزه‌داری است و ما باید پا را از این حداقل فراتر بگذاریم.

مردم به دلیل این که در این ماه روزه‌دار هستند به نماز بیشتر توجه می‌کنند؛ یعنی نماز اول وقت را بر غذا خوردن مقدم می‌کنند. در دیگر ماه‌ها ممکن است برخی اصلا به نماز اهمیت ندهند یا نماز را با تأخیر بخوانند یا در نماز حوصله کمتری به خرج بدهند، اما در رمضان حضور و توقف بیشتری در مساجد وجود دارد. البته این امر از مستحبات است و از واجبات نیست، اما کسانی که در رمضان از آن درست بهره‌برداری می‌کنند و حضور منظم و مستمر در مساجد دارند یا وقت بیشتری را برای گفت‌وگوی با خدا اختصاص می‌دهند، دلشان آماده پرورش بذر توحیدی می‌شود.

این که فرد دغدغه ناهار اول وقت را ندارد یا دغدغه این را که اگر تشنه شد بلافاصله آب بخورد و به طور کلی این که دغدغه لذات مادی کمرنگ و مجالی برای امور متعالی فراهم می‌شود، خودبه‌خود ما را به این دریافت می‌رساند که ما برای این که بذر توحید را در وجودمان شکوفا کنیم، نباید به پست‌ترین نیازها و کشش‌های مادی، از جنبه‌های معنوی کوتاه بیاییم و برای مثال نمازها و ادعیه‌مان را خلاصه کنیم و به طور کلی در نوع ارتباط با خودمان و خدا عجله به خرج بدهیم.

آنچه قرآن بر آن تأکید دارد، این است که خودتان را دریابید و حفظ کنید. در ماه رمضان رعایت آداب شرعی و سبک زندگی رمضانی باعث می‌شود که ما خودمان را دریابیم. ما در طول سال بیشتر به ماشین ، منزل ، پول و کارمان فکر می‌کنیم و کمتر به خودمان می‌اندیشیم و فرصتی برای فکر کردن به خودمان نداریم. سبک زندگی رمضانی این نوع ارتباط با خود را اصلاح می‌کند و این بازگشت حقیقی به خویشتن در رمضان حاصل می‌شود.

ماه رمضان عمل به توصیه‌های اسلامی منجر به تثبیت این رفتارها می‌شود و تثبیت این رفتارها منجر به مقدم ساختن خداوند در زندگی و همچنین مقدم ساختن ارضای نیازهای متعالی بر سایر نیازها می‌شود. این چیزی است که خداوند از ما خواسته و به همین دلیل، اگر در این ماه در کنار روزه‌داری به قصد رضای الهی، به آنچه در روایات از ما خواسته شده و به برخی جنبه‌های ظریف‌تر عبادی توجه داشته باشیم، می‌تواند مقدمه‌ای برای تحول سبک زندگی ما در ارتباط با خودمان باشد و تحول سبک ارتباط با خود، در سبک زندگی ما در ارتباط با خدا تحول ایجاد خواهد کرد.

به نظر شما آیا نحوه ارتباط ما با دیگران که از آن به عنوان یکی از عناصر شکل‌دهنده سبک زندگی یاد کردید، به طور خودبه خودی و متأثر از همین عوامل می‌تواند متحول شود؟

بیان شد که بازگشت حقیقی به خویشتن در ماه رمضان از طریق تکرار منظم رفتارهایی حاصل می‌شود که هم منجر به تحولات قلبی و هم منجر به تحولات معرفتی می‌شود. باید گفت اگر چنین تحولاتی اتفاق بیفتد، تحول در سبک ارتباط با دیگران هم ناگزیر خواهد بود.

در کنار مطلبی که عرض شد، موارد دیگری هم در ماه رمضان هست که به این مساله کمک می‌کند. یکی از این موارد که شاید کمتر به آن توجه شده، این است که ما در ادعیه این ماه توجه به دیگران را برجسته می‌بینیم و در بسیاری از دعاها ضمیر جمع به کار برده شده و ما که آنها را می‌خوانیم در واقع خودمان را به تنهایی در نظر نمی‌گیریم و در حق دیگران هم دعا می‌کنیم. این یعنی در دعا و ارتباط با خدا نیز که فردی‌ترین کاری است که انجام می‌دهیم، سعادت دیگران، رفع نیاز دیگران و اصلاح سرنوشت دیگران را در نظر می‌گیریم.

در عرصه عمل نیز در روایات تأکید بسیار شده که کمک‌های مالی و غیرمالی که در این ماه به دیگران داشته باشید، ثواب مضاعف دارد و رفتارهایی که عواطف انسانی را تقویت می‌کند و در آنها توجه به دیگران وجود دارد ـ که یک نمونه آن افطاری دادن است ـ بسیار تشویق شده است. بنابراین در الگوی زندگی رمضانی، اصلاح سبک ارتباط با دیگران نیز وجود دارد و در واقع رمضان به تحول سبک ارتباط با خود یعنی بازگشت به خویشتن و بازگشت به خداوند و هم اصلاح سبک ارتباط با دیگران منجر می‌شود.

در نهایت به نظر می‌رسد که ماه رمضان می‌تواند زمینه خوبی نیز برای رفتن به سمت سبک زندگی اسلامی باشد.

بله. به عنوان مثال بخشی مهم در سبک زندگی اسلامی توجه لازم به دیگران و رعایت حقوق دیگران است. یکی از چیزهایی که مانع تحقق این بخش از سبک زندگی اسلامی است پرداختن به نیازهای شخصی و برجسته‌سازی خود و نیازهای شخصی خود است. در ماه رمضان این عدم توجه به حقوق دیگران با تقویت روحیه بخشندگی فرد اصلاح می‌شود. کسانی هستند که در طول سال حاضر نیستند پول زیادی در امور خیر خرج کنند، اما می‌بینید که در این ماه برای افطاری دادن به دیگران بسیار هزینه می‌کنند یا میزان مبالغی که در این ماه برای کمک به مستمندان صرف می‌شود قابل مقایسه با سایر ماه‌ها نیست.

همین توجه به دیگران و این که در روایات متعدد شرط پذیرش اعمال، چه اعمال عبادی و چه اعمالی که در ارتباط با خدا انجام می‌دهیم، رعایت حقوق دیگران ـ از خانواده گرفته تا همسایه و معلم و... ـ بیان شده است و اینها همه در ماه رمضان به شکلی برجسته‌تر خود را نشان می‌دهد، کمک می‌کند که ما بتوانیم در طول سال به حقوق دیگران توجه ویژه داشته باشیم و این یکی از مهم‌ترین پل‌های حل مشکلات ما در سبک زندگی اجتماعی و رسیدن به سبک زندگی اسلامی است.

لذا پرداختن صحیح به رمضان و فرهنگسازی درست در رابطه با این ماه که می‌تواند از طریق رسانه‌های مختلف صورت گیرد و به ارتقای کیفیت روزه‌داری و زندگی معنوی مردم در این ماه کمک کند، منجر خواهد شد به این که ما در طول سال شاهد آثار و برکات این ماه در تحولات مثبت در ارتباط با خود، خدا و دیگران باشیم.

جام‌جم

سیدمهدی موسوی