توافق خوب؛ یک مفهوم و 2 برداشت

الف) دسته‌بندی مهم‌ترین شاخص‌های توافق خوب از نگاه تهران

در کشورمان، مهم‌ترین ویژگی‌های چنین توافقی را طی دو سال اخیر، رهبر معظم انقلاب بارها مورد تاکید قرار داده‌اند که از میان آن، 18 شاخص برای توافقی که تهران آن را خوب ارزیابی می‌کند، از این قرار است: پذیرش حقوق هسته‌ای ایران، لغو فوری تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی، غیرقابل تفسیر بودن توافق نهایی، مذاکره‌نکردن زیر شبحِ تهدید، عدم پذیرش تعهدات غیرقابل بازگشت، منوط نشدن لغو تحریم به اجرای تعهدات تهران، خدشه‌دار نشدن حمایت ایران از مقاومت اسلامی، مذاکره تنها تا سطح وزیر خارجه، مذاکره فقط در موضوع هسته‌ای، عدم پذیرش مصاحبه با دانشمندان و مسئولان ایرانی، موکول نشدن اجرای توافق به گزارش آژانس، عدم پذیرش بازرسی‌های غیرمتعارف، غیرقابل قبول بودن رابطه فوق‌العاده آژانس با ایران، جلوگیری از نفوذ به حریم دفاعی ایران، توقف نیافتن تحقیق و توسعه ایران در زمینه برنامه هسته‌ای، رد محدودیت‌های بلندمدت، حفظ دستاوردهای هسته‌ای بویژه آنها که دشمن قادر به تخریب آن نیست و تامین نیاز ایران به غنی‌سازی در حجم 190هزار سو.

بنابراین چنان که رهبر معظم انقلاب در فرمایش نوروزی‌شان فرمودند «در ایران هیچ‌ کس نیست که نخواهد مساله هسته‌ای حل بشود... آنچه ملت ایران در مقابل آن مقاومت می‌کند، قبول زورگویی‌های طرف مقابل است.» ایشان فروردین امسال در دیدار مداحان هم تاکید فرمودند: «از رسیدن به یک توافقی که منافع ملت ایران را تامین کند و عزت ملت ایران را حفظ کند، صددرصد من حمایت می‌کنم و استقبال می‌کنم؛ این را همه بدانند.» با وجود این شاخص‌هایی که طرف مقابل برای یک توافق خوب دارد، شاخص‌هایی است که به‌هیچ‌وجه مورد پذیرش ایران نیست و برای همین رهبر معظم انقلاب هفته گذشته در جمع کارگزاران نظام تصریح کردند: «آمریکایی‌ها به دنبال نابود کردن صنعت هسته‌ای ایران هستند. در مقابل همه‌ مسئولان ایران ضمن تأکید بر خطوط قرمز، به دنبال توافقی خوب یعنی توافقی منصفانه و عادلانه، عزتمند و منطبق با منافع و مصالح ایران هستند.»

ب) دسته‌بندی شاخص‌های توافق خوب از نگاه طرف آمریکایی

این‌که واشنگتن و برخی متحدانش خواستار برچیده شدن برنامه هسته‌ای تهران هستند، منطبق بر اظهارات عالی‌ترین مقامات ایالات متحده است. 17 آذر 92 ، باراک اوباما در اظهارنظری که استیصال وی در برابر توان هسته‌ای کشورمان را به نمایش می‌گذاشت، گفت: «اگر گزینه‎ای وجود داشت که این امکان را به وجود بیاوریم که تک‌تک پیچ و مهره‎های برنامه هسته‎ای آنها را حذف کنیم و احتمال داشتن برنامه هسته‎ای ایران را کلا از بین ببریم تا در نتیجه قابلیت‎های نظامی آن را هم نداشته باشند، آن را انتخاب می‎کردم.» این دست اظهارنظرها تحت تاثیر تندروها در سنا و کنگره ایالات متحده بارها از زبان مقامات ایالات متحده تکرار شد و می‌شود ویژگی‌های دهگانه توافق از منظر طرف آمریکایی را ـ که می توان از آن به یک توافق تمامیت‌خواهانه یاد کرد ـ چنین صورت‌بندی کرد: دسترسی نامحدود به تاسیسات هسته‌ای و غیرهسته‌ای ایران، بررسی بحث ادعایی ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای ایران، تحمیل محدودیت‌های بلندمدت حتی تا 20 سال، تعلیق و نه لغو تنها بخشی از تحریم‌ها آن هم پس از اثبات انجام تعهدات تهران، وجود مکانیزم بازگشت خودکار و سریع تحریم‌ها در صورت اجرا نشدن تعهدات ایران، برچیده شدن یا تضعیف زیرساخت‌های هسته‌ای، امتیازگیری از ایران در حوزه تحولات خاورمیانه در ازای امضای توافق، موکول شدن اجرای تعهدات 1+5 به تائیدیه آژانس، توقف فرآیند توسعه هسته‌ای ایران و نبود هرگونه امکان گریز هسته‌ای.البته تندروها بویژه نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی و لابی‌های فشار منطقه‌ای افزون بر ویژگی‌های برشمرده شده، به‌دنبال شاخص‌سازی‌های دیگری برای توافق نهایی بودند، مانند به رسمیت شناخته شدن موجودیت کشور اسرائیل از سوی ایران یا موکول شدن امضای توافق به قطع حمایت ایران از گروه‌های مقاومت در منطقه؛ شاخص‌هایی که با ایستادگی مذاکره‌کنندگان کشورمان هیچ‌گاه نتوانست به شرط مذاکرات تبدیل شود.

با نگاهی به شاخص‌های اشاره شده از هر دو سوی مذاکرات در روزهای منتهی به ضرب‌الاجل ایران و 1+5 برای دستیابی به توافق نهایی می‌توان دریافت طرف مقابل برای رسیدن به توافق مورد نظر ایران، دست‌کم از نظر شاخص‌های مفهومی کاری سخت و پیچیده در پیش دارد و روشن نیست نگاهی عملگرایانه به توافقی که شاید تا ساعاتی دیگر به‌دست آید، همه این شاخص‌های متفاوت خوب بودن توافق از دو منظر متفاوت را پوشش دهد. با وجود این، در حال حاضر صدایی در غرب شنیده می‌شود که دیپلمات‌های 1+5 را به برخوردی منصفانه با ایران دعوت می‌کند. اسکات ریتر، یکی از کارشناسان و بازرسان تسلیحات هسته‌ای ازجمله صاحب‌نظرانی است که توصیه می‌کند رفتار با ایران باید براساس منطق و انصاف صورت گیرد و از تکرار تجربه عراق درباره قرار گرفتن در چرخه پایان‌ناپذیر بازرسی و اتهام خودداری شود. چنین صدایی اگرچه در برابر فضاسازی‌های رسانه‌ای تندروها چندان بلند نیست، اما هواداران زیادی در اتاق‌های فکر غربی و محافل سیاسی میانه‌رو دولت‌های اروپایی و آمریکایی دارد.

اگر چنین صدایی شنیده شود، جهان باید خود را اندک اندک برای برداشته شدن دست‌کم 21 عنوان تحریم علیه کشورمان آماده کند. این تحریم‌ها هم محدودیت‌های اعمال شده علیه کشورمان از سوی شورای امنیت را شامل می‌شود (قطعنامه‌های ۱۷۴۷ سال ۲۰۰۷، ۱۹۲۹ سال ۲۰۱۰، ۱۷۳۷ سال ۲۰۰۶ و ۱۸۰۳ سال ۲۰۰۸) و هم تحریم‌های اعمال شده از سوی اتحادیه اروپایی را که چهار عنوان تحریم مستقل را در بر می‌گیرد. تحریم‌هایی که براساس دستورهای اجرایی رئیس‌جمهور آمریکا علیه ایران وضع شده‌اند نیز بخشی دیگر از این تحریم‌هاست و در کنار اینها، تحریم‌های ششگانه‌ای که براساس قوانین مصوب کنگره آمریکا وضع شده‌، باید لغو شود. لغو این تحریم‌ها در چارچوب امضای توافقی که برای دو طرف معنای خوب را در بر داشته باشد، نیازمند اعتماد است. با این حال به‌نظر نمی‌رسد اعتماد زیادی میان تهران و واشنگتن در این‌باره وجود داشته باشد. در همین ارتباط، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار دو سال قبل در دانشگاه افسری شهید ستاری، دولت ایالات متحده‌ آمریکا را غیرقابل اعتماد، خودبرتربین، غیرمنطقی و عهدشکن و سخت در پنجه‌ تصرف و اقتدار شبکه‌ صهیونیسم دانستند. بنابراین افزون بر فاصله‌ای که تهران و واشنگتن در توصیف مفهوم توافق خوب دارند، نبود اعتماد نیز بر مشکلات افزوده است.

سازوکاری که 1+5 برای راستی‌آزمایی اقدامات ایران پیشنهاد می‌کند، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است، در حالی که هنوز مرجعی برای راستی‌آزمایی اقدامات غرب تعیین نشده است، ضمن این‌که آژانس نیز در گذشته نشان داده تحت فشار سیاسی قادر نیست به صورت منصفانه درباره عملکرد ایران قضاوت کند. فارغ از سابقه منفی آژانس در فرآیندهای بازرسی در گذشته، مشکل عمده اینجاست که آژانس در شرح وظایف خود، مأموریتی برای سنجش صداقت قدرت‌های جهانی به منظور انجام تعهداتی از قبیل لغو تحریم‌ها ندارد. بنابراین نبود یک نهاد بین‌المللی معتبر برای تائید انجام تعهدات 1+5 در چارچوب توافق نهایی، تنها یک راه پیش‌روی تهران قرار می‌دهد و آن این که در لحظه توافق، 1+5 همه گام‌های لازم را بردارد و پس از آن، تهران تعهدات خود را عملیاتی کند؛ تعهداتی که آژانس می‌تواند روند اجرای آن را مورد بررسی قرار دهد یا دست‌کم گام‌های متقابل دوطرفه برای اجرای تعهدات برداشته شود تا هر یک از دو طرف در لحظه‌ای که احساس کند تخلفی در روند اجرا رخ داده، بتواند اجرای تعهدات را متوقف کند. اجرای هر یک از این دو مدل می‌تواند سنجش شاخص‌ها برای یک توافق خوب را ممکن کند.

ج) گام‌های برداشته شده برای توافق نهایی

واقعیت این است که ایران و 1+5 در راه رسیدن به توافقی که هر یک با شاخص‌های ارائه شده، خوب معنی کرده‌اند، تاکنون از دو ایستگاه مذاکراتی عبور کرده و به ایستگاه سوم رسیده‌اند.

اگر در ایستگاه نهایی ایران احساس کند فشار تندروها برای تحمیل یک توافق خوب از دریچه نگاه آمریکایی‌ها بیش از اندازه است، توقف در ایستگاه دوم یا بازگشت به ایستگاه اول گریزناپذیر خواهد بود.به این ترتیب، اگر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان می‌گوید بدون زیاده‌خواهی طرف مقابل، توافق در دسترس است، اشاره به ضرورت توقف طرف مقابل به کف انتظارات دارد.

جـــام‌جـم

محمود هرندی