المپیادهای علمی، بهانه‌ای جدی برای توجه به علوم پایه

واقعیت این است که هدف غایی طراحان و برگزارکنندگان المپیادهای علمی در سطح جهانی نه تنها ایجاد فضایی برای رقابت در سطح بین‌المللی، بلکه به وجود آوردن امکانی برای آشنایی و ایجاد ارتباط میان دانش‌آموزان با استعداد در رشته‌های گوناگون علمی بویژه در علوم پایه از سنین نوجوانی با یکدیگر بوده است. بازار کار محدود فارغ‌التحصیلان علوم پایه در سطح جهان موجب شده است در سال‌های اخیر این چالش همواره وجود داشته باشد که بخش بزرگی از دانش‌آموزان مستعد نسبت به ادامه تحصیل در علوم پایه از خود رغبت نشان نمی‌دهند و این خطری برای پیشرفت مرزهای علم بشر در آینده تعبیر شده است. طراحان برگزاری المپیادها با نگاهی آینده‌نگر این طور در نظر گرفته بودند که اگر نگوییم همه، دست‌کم بخش بزرگی از همین دانش‌آموزان مستعد و علاقه‌مند در آینده‌ای نه‌چندان دور می‌توانند به دانشمندان طراز اول رشته مورد علاقه‌شان در کشور خود بدل شوند و برای تشویق هر چه بیشتر آنها و فراهم آوردن زمینه‌ای برای شناخت همتایان خود در دیگر کشورها، المپیادهای علمی می‌تواند در نقش کاتالیزوری برای افزایش انگیزه و هر چه بیشتر علاقه‌مند شدن آنها به علم و بویژه علوم پایه عمل کند.

با وجود این، المپیادهای علمی و هدف از برگزاری آن در ایران قصه‌ای متفاوت دارد. کنکور سراسری، سد بزرگی است که همواره جوان 18 ساله ایرانی برای ورود به دانشگاه مقابل خود دیده است. درست در سن و سالی که احتمال لغزش و تشخیص راه صحیح برای ادامه زندگی بالاست، جوان ما مقابل یکی از سرنوشت‌سازترین تصمیم‌های زندگی خود قرار می‌گیرد. در این میان از آنجا که مدال‌آوران طلا در المپیادهای ملی امکان ورود بدون کنکور را به دانشگاه و رشته مورد علاقه خود دارند، بسیاری از دانش‌آموزان و خانواده‌ها و مدارس آنها برای کسب این مدال و به دست آوردن چنین امکانی به هر دری می‌زنند؛ از درس خواندن و انجام تمرین‌های شبانه روزی از اول دبیرستان گرفته تا استخدام مجرب‌ترین معلم‌ها و خرید بهترین تجهیزات برای فراهم کردن زمینه‌ای به منظور کسب عالی‌ترین آموزش‌ها. به این ترتیب دانش‌آموزان مستعد برای شرکت در المپیادهای علمی در سطح ملی به انگیزه کسب مدال طلا به منظور ورود بی‌دغدغه به دانشگاه و کسب افتخار برای خود، خانواده، مدرسه، شهر و... آماده می‌شوند و البته اگر مدال نقره یا برنز هم کسب کنند، سهمیه قابل توجهی برای ورود به دانشگاه خواهند داشت.

اما آنچه بویژه ما را تا حدودی از هدف شرکت در المپیادهای علمی جهانی دور کرده این است که بیشتر دانش‌آموزان ایرانی پس از شرکت در المپیادهای بین‌‌المللی و کسب مدال‌های رنگارنگ وقتی نوبت انتخاب رشته و دانشگاه می‌رسد، با نگاهی واقع‌بینانه ـ که برآمده از تجارب اعضای خانواده، معلمان و دوستان آنهاست ـ نه در رشته علوم پایه مورد علاقه خود که در رشته‌های پزشکی و مهندسی ثبت‌نام می‌کنند که معمولا بازار کار مناسب‌تری در ایران و کشورهای جهان پیش روی فارغ‌التحصیلان خود قرار می‌دهند. این از آفت‌هایی است که بسیاری از کارشناسان آموزشی، المپیادهای علمی در ایران را مبتلا به آن دانسته و شرکت و برگزاری آنها را به نوعی نقض غرض تفسیر می‌کنند.

اما وجه دیگر ماجرا که اتفاقا نیمه پر این لیوان است به اثر غیرمستقیم برگزاری المپیادها در ایجاد نگاهی جدی‌تر به مقوله آموزش علوم پایه در مدارس بازمی‌گردد. سال‌هاست به تجهیزات کمک آموزشی و آزمایشگاه‌ها در مدارس و بویژه مدارس دولتی به عنوان بخشی لوکس و نه‌چندان ضروری در فرآیند آموزش نگاه شده است. خاطرات دوران مدرسه خود را به یاد آورید. چند بار به یاد دارید آزمایشگاه‌ها با فرض سالم بودن تجهیزات با همان قوتی برگزار شود که کلاس‌های تئوری ریاضی، هندسه، شیمی و فیزیک برگزار می‌شد؟

این موضوعی است که همواره باعث شده دانش‌آموزان ایرانی در بخش‌های عملگرایانه و آزمایشگاه علمی نسبت به همتایان خارجی خود ضعیف‌تر باشند. با این حال در سال‌های اخیر انگیزه بسیاری از مدارس در تهران و شهرهای کوچک و بزرگ برای شرکت موثر در المپیادهای علمی و کسب نتایج درخشان موجب شده آزمایشگاه‌های آنها به انواع و اقسام تجهیزات روز مجهز شوند و برای تعمیر و نگهداری آنها نیز برنامه‌ای در نظر گرفته شود.

بسیاری از مدارس که کمتر رنگ رایانه و تلسکوپ به خود دیده بودند، به قصد نتیجه گرفتن دانش‌آموزان‌شان در المپیادهای رایانه و نجوم، با کمک‌های اولیا و شهریه‌هایی که از دانش‌آموزان می‌گیرند تجهیزات مناسبی خریدند و در حالی که در شرایط عادی امکان نداشت بتوانند در دانش‌آموزان‌شان انگیزه‌ای برای آموختن مسائلی فراتر از کتاب درسی ایجاد کنند، نفس برگزاری المپیادها موجب شد دانش‌آموزان صرف‌نظر از تلاش برای درس خواندن به قصد موفقیت در کنکور، نیم نگاهی به یادگیری در حوزه‌های فرادرسی مانند ادبیات، هندسه، نجوم، رایانه و نانوفناوری از خود نشان بدهند و به طور کلی آزمایشگاه‌ها را در مدارس جدی‌تر بگیرند. این از مهم‌ترین فایده‌هایی است که برگزاری المپیادهای علمی در ایران داشته و صرف‌نظر از نقاط ضعف و مقوله فرار مغزها، باید به این نیمه پر توجهی جدی کرد و در جهت بخشی مناسب‌تر به آن بیشتر کوشید.

* عضو اسبق کمیته نجوم و اخترفیزیک باشگاه دانش‌پژوهان جوان

کاظم کوکرم *

دانش